گنجی از پس تاریخ صفوی

در ادامه معرفی و تحلیل باغ های ایرانی این بار به سراغ یکی از 9 باغ ایرانی که به ثبت جهانی رسیده، یعنی باغ عباس آباد بهشهر در خطه مازندران رفته ایم. بستر باغ عباس آباد بهشهر که به عبارتی همان طبیعت بکر است، در زیبایی بی نظیر است؛ اگرچه شالوده این باغ از اصول باغ سازی ایرانی پیروی می نماید، اما به طرز شگرفی، رویکردی نو دارد. در واقع برای اولین بار می بینیم که باغ ایرانی از خاستگاه خود که بستری کویری و خشک است، جدا می شود و در بستری سرسبز جا خوش می کند. از دیگر سو، وجود شباهت ها و پیوستگی هایی بین این باغ با سایر باغ های صفوی موجب شده، آن را کاملا غریب و بیگانه نپنداریم؛ از جمله تبعیت از اصول باغ سازی چهارگانه و استفاده از عناصری مثل حوض و کوشک در تقاطع گاه ها، نقش بارز محوریت در هندسه پلان باغ و وجود ارتباط بصری بین فضای داخلی کوشک با فضای بیرون که در تحلیل باغ های پیشین به آن پرداخته شد؛ اما در کنار این عوامل، نوآوری هایی نیز به چشم می خورد، مانند استفاده از سد برای ایجاد دریاچه مصنوعی در مقابل کوشک اصلی که در بالای بستری پلکانی در شمال آن قرار داشته است. ایده اینگونه فضاسازی بعدها نیز در ایل گلی تبریز و چشمه علی دامغان پیگیری شد. یکی از ویژگی های جالب این محوطه، چهارطاقی است که در وسط این آبگیر وجود دارد و بسته به فصول مختلف و میزان آب این سد، بخشی از آن به زیر آب فرورفته و یا خارج می شود. بنا به نشانه هایی، گمان می رود، کاخی چوبی بر این سازه قرار داشته که دسترسی به آن از طریق پل چوبی متصل به شمال دریاچه امکان پذیر بوده است. این چهارطاقی علاوه بر اینکه کارکردی تفریحی داشته، از نظر فنی نیز زمانی که آب پشت سد به اشباع می رسید، به وسیله جرز مشبک میانی خود، مانند سوپاپی به مکش و انتقال آن به وسیله کانال هایی سرپوشیده به بستری دورتر کمک می کرد و موجب کاهش فشار وارده بر سد و به تبع آن افزایش عمر و پایداری سد می شد. علاوه بر این، در بعضی از قسمت های مخزن سد از شفته ریزی (ملات آهک) استفاده شده که این کار از رشد گیاه لویی که در تمام آب بندان های مازندران می روید جلوگیری می کند. جدا از سیستم آبی این باغ، کوشک آن نیز بسیار متمایز است و جنس، رنگ و نقشی متناسب با این اقلیم دارد. می توان شباهت های فکری بین ایده های معماری این کوشک و اثر فرانک لوید رایت به نام خانه آبشار که 300 سال بعد ساخته شد و آغازگر سبک ارگانیک بود، حس کرد؛ یعنی تلاش برای ارتباط بی واسطه با محیط طبیعی، تراس های رو به مناظر بکر طبیعت، حداقل دخالت در محیط طبیعی و مصالح طبیعی که در هر دو بنا استفاده شده است.