آسیاهای بادی

بخش نهم از میان نیروهای طبیعی مؤثر بر زندگی انسان، آب وهوا از اهمیت ویژه ای برخوردار است. جایگاه ایران در نیم کره شمالی و طول و عرض جغرافیایی خاص آن باعث ایجاد چهار فصل مشخص و همچنین تغییرات شدید دما در طول سال شده است. از طرف دیگر ایران در کمربند تبادل بادها قرار دارد. بادها معمولا در سراسر سال از سمت شمال غرب یا شمال شرق بر فلات ایران می وزند. مجاورت و نزدیکی کوه های بلند ایران با پهنه گسترده کویرهای خشک، همراه با دیگر عوامل طبیعی، خود تولیدکننده انواع بادهای شدید است، مانند بادهای منجیل در گیلان و بادهای 120 روزه در سیستان. شدت جریان این بادها، به ویژه در سیستان، به ایرانیان امکان داده است تا برای نخستین بار در جهان دست به ساخت آسباد (آسیا های بادی) بزنند. آسباد (آس + باد) آس یعنی: دو سنگ گرد و مسطح برهم تکیه نهاده که به وسیله آن غلات را آرد کنند. سنگ زیرین ساکن و سنگ بالایی متحرک است. فرهنگ معین حال اگر این مجموعه با آب به کار افتد (آس + آب) یا آسیاب و اگر باد به کار افتد (آس + باد) یا آسباد خوانده می شود. همان طور که دکتر دانالد هیل در کتاب مهندسی در جهان کلاسیک و قرون وسطی آورده: یونانیان و رومی ها از وسیله ای به نام آسیای بادی آگاهی نداشته و از نیروی باد در زمین سود نمی بردند. نخستین مرجعی که به طور روشن به آسیاهای بادی اشاره می کند، نوشته های استخری (330 ه. ق.) است که او از آسیاهای بادی در سیستان نام برده است. آسیاهای بادی ایرانی به میله ای بلند با پره های چندگانه شباهت دارد. میله را به صورت قائم بر زمین استوار می کنند و بر پره ها حصیر و تخته های باریکی نصب می کنند که با وزش باد، پره ها بر گرد محور عمودی به گردش درمی آیند. این دستگاه دارای قدرت کافی است تا سنگ آسیا را بچرخاند و گندم و غلات دیگر را آرد کند. احتمالا فکر سود جستن از قدرت باد برای چرخاندن آسیا از ایران به چین و اروپا رسیده است. آر.جی. فوربس (R.J.Forbes) در کتابش با عنوان مطالعات فن آوری در جهان باستان (Studies in Ancient Technology) یادآوری می کند: آسیای بادی از حدود 1150 میلادی به شمال اروپا راه یافت و گسترش پیدا کرد. نخستین نمونه های آن آسیای ستونی بود؛ به این معنی که تنه درختی را به صورت قائم بر زمین استوار کرده، بادبان هایی بر آن تعبیه کرده بودند که با وزش باد، گرد آن ستون به چرخش می افتادند. از این آسیاها برای آرد کردن غلات استفاده می کرده اند. بعدها در هلند بادبان های چرخنده به گرد کلاهکی می گشتند. این دستگاه ها در حدود سده چهاردهم به انگلستان رسید. نخستین تصویر اروپایی از آسیای بادی، تاریخ 1578 میلادی را دارد. از آن پس این ماشین به سرتاسر اروپا راه یافت.