از قنات تا لوله کشی

تا پیش از لوله کشی آب تهران، قنات ها، نهرها و جویبارهای دور و اطراف شهر آب مصرفی مردم پایتخت را تأمین می کردند. دولتمردان و افراد ثروتمند هم به عنوان کارهای عام المنفعه در آبرسانی به شهر مشارکت داشتند. آب از مظهر این قنات ها در جوی های روبازی سرازیر می شد که مردم ظرف و لباس های خود را در آن می شستند و زباله هایشان را هم در آن می ریختند. گاهی لاشه حیوانات مرده هم در این آبراهه ها می افتاد و کافی بود وزش بادهایی همچون باد شهریار یا باد سام با گرد و خاکی که به پا می کردند، آلودگی آب تهران را کامل کند. از دیگر روش های آبرسانی یکی میاهی (اجاره کردن آب محلات) و دیگری سقاخانه ها و شغل سقایی بود؛ در یکی از اسناد مربوط به بایگانی مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی صراحتا اذعان شده که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه توزیع آب به شکل سقایی و استفاده از مشک متروک شد و جای خود را به حمل و توزیع آب با بهره گیری از بشکه داد. این شیوه آب رسانی تا پیش از لوله کشی آب در تهران برقرار بود و صنف بشکه داران و آب برداران آب را به مردم تهران می رساند، آنها همچنین لایروبی قنات و تصفیه آب را هم انجام می دادند. لوله کشی آب تهران به طور خلاصه باید گفت فکر لوله کشی آب تهران به سال 1301 ش بازمی گردد. طرح ها و پیشنهاد های گوناگونی در مورد کشاندن آب رودخانه های اطراف تهران به داخل شهر مطرح بود که البته به سبب وجود مشکلات و نبود امکانات لازم به نتیجه نرسید. کاشف السطنه (پدر چای ایران) اهالی دارالخلافه را العطشان بین النهرین نامید؛ چرا که با آنکه رود کرج از غرب و جاجرود از شرق تهران جاری بودند، مردم شهر از غایت آلودگی و کمی آب در تنگنا بودند. او پیشنهاد کرده بود که یا پایتخت به محل جریان رودخانه مهمی منتقل شود یا به سمت تهران آب رودخانه های اطراف سرازیر شود. در سال 1318 شمسی، شرکت رژی عمومی راه آهن فرانسه مسئولیت لوله کشی آب تهران را به عهده گرفت؛ اما اشغال ایران توسط فرانسه در جنگ جهانی و همچنین قضایای شهریور 20 در ایران وقفه ای در این کار ایجاد کرد. در زمان اشغال ایران رفت وآمد خبرنگاران خارجی باعث شد آشفتگی های ایران، به خصوص وضعیت آب آن، موردتوجه قرار گیرد. در آن زمان، وندال ویلکی، نامزد ریاست جمهوری وقت آمریکا گفت: آنچه در جوی های شمال شهر جاری است آبی است که به کثافت آلوده است و آنچه در جوی های جنوب شهر می رود کثافتی است به آب آلوده . دکتر میلسپو نیز آب تهران را مایه ننگ خواند. در سال 1324 شمسی، عده ای از بازرگانان تهران با تأسیس شرکت سهامی آب تهران حاضر شدند آب تهران را لوله کشی کنند. وزارت کشور این امر را منوط به اجازه هیأت وزیران می دانست. به حدی در این کار تعلل شد که شرکت انصراف و انحلال خود را اعلام کرد. در سال 1325 شمسی و در زمان نخست وزیری قوام، مقرر شد که به شرکت های خارجی اعلان مناقصه داده شود. در جریان مناقصه از بین هفت شرکت کننده، شرکت بلژیکی والاتین در درجه اول و پس از آن شرکت لافا برنده مناقصه شدند؛ اما یکی از شرکت کنندگان، شرکت الکساندر گیپ انگلیسی به نتیجه مناقصه اعتراض کرد و با تشکیل کمیسیونی برنده مناقصه شناخته شد. گویا این قرارداد برای برخی آب داشت و برای بعضی نان! به هر روی در سی ام تیر 1326، اولین کلنگ کار لوله کشی در محلی که اکنون پارک شهر است به زمین زده شد. به موازات کار لوله کشی موضوع تحدید و تعیین حدود شهر تهران هم در قالب نقشه برداری انجام می شد. شیوه اجرای کار لوله کشی اختلاطی بود و با استفاده از امکانات و شیوه های کشورهای مختلفی صورت می گرفت: ته نشینی و تصفیه آب به روش فرانسوی، پاکیزگی آن به رویه آمریکا و اتصال لوله ها طبق معمول انگلیس، تولید نیرو و تأسیسات خودکار به سبک آلمانی، تهیه مواد شیمیایی با وسایل سوئیسی، سفارش وسایل و مصالح از سوئد و انگلیس، مواد چدنی از فرانسه، ماشین آلات برق و تلمبه از آلمان، آهن و سرب از بلژیک و کسری سیمان از روسیه. برای تأمین اعتبار لوله کشی شرکت عمران تأسیس شد. محمدرضا پهلوی مبلغ یک میلیون تومان در این خصوص اختصاص داد. بالاخره پس از سی و اندی سال انتظار و اقدامات فنی و اداری، سازمان آب از طریق روزنامه ها و رادیو اعلام کرد: نصب شعب لوله کشی تهران به منازل و اماکن عمومی از 4 آبان 34 آغاز خواهد شد. اولین ناحیه توزیع آب به داخل منازل بین خیابان های فعلی انقلاب از شمال، جمهوری از جنوب و ولیعصر از غرب و وحدت اسلامی از سمت شرق بود. با وجود اینکه دستیابی به آب لوله کشی نوعی پیشرفت به حساب می آمد، اما موجب تعطیلی و بیکاری اتحادیه صنف بشکه داران و آب برداران شد و شاید بتوان گفت آمدن آب لوله کشی به تهران به معنای پایان کار این صنف بود.