نقشی نو در بوم باغ ایرانی

شهر بیرجند با وجود آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی، میزبان باغ هایی است که نسبت به باغ های سایر نقاط ایران قدری متمایز طراحی شده اند. شاخصه عمده این باغ ها، عدم حضور محور آب، اتصال به بافت روستایی، قرارگیری درخت کاج در محور اصلی، شاه نشین میان استخر، شکل گیری حوض خانه، باغ قلعه ای بودن و محور قوی ممتد است. در این شماره و در ادامه معرفی و تحلیل باغ های ایرانی، این بار به معرفی باغ رحیم آباد بیرجند می پردازیم: باغ رحیم آباد یکی از باغ های این منطقه که به عنوان دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در سال 1315 ه.ق ساخته شده، باغ رحیم آباد است. ویژگی های این باغ نتیجه کنش و واکنش عوامل مختلفی است؛ که از یکسو به عنوان ارگ حکومتی و از سوی دیگر تحت تأثیر تاریخ منطقه که سرشار از کشمکش ها و نزاع های فراوان در دوره های مختلف بوده، خصوصیات قلعه ای بودن آن پررنگ تر شده است، مثل وجود حصار و برج هایی در اطراف این باغ. از نگاهی دیگر، شاید بتوان کاستن از جنبه تفنن، تفرج و رسمیت یافتن فضا را که متناسب با کاربری حکومتی باغ است نیز دلیلی بر کاهش نقش آب در این باغ دانست، اگرچه کمبود منابع آبی همواره یک عامل عمده در عدم حضور آب در این باغ ها بوده است. باغ یا ارگ حکومتی در مورد عمارت های موجود در باغ رحیم آباد می توان اظهار داشت که برخلاف تصویری که از بنای درون باغ های عمده مناطق ایران (یک بنای کوشکی متمرکز در محل تقاطع محورهای اصلی) در ذهن است؛ در این باغ، ساختمان ها کشیدگی شرقی- غربی دارند. این مسأله را شاید بتوان اینگونه توجیه کرد که غالب کوشک هایی که در باغ ایرانی هستند، کاربرد فصلی، تفریحی و تفرجی داشته و به همین دلیل بسیار مختصر و فشرده هستند، اما عمارت های باغ بیرجند محل زندگی دائمی بوده و در واقع ارگی حکومتی بوده اند. با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیای این استان، در کمتر بنایی می توان انواع نقوش را در یک مکان یافت، اما عمارت رحیم آباد ازجمله بناهایی است که می توان انواع نقوش گیاهی، سردیس های حیوانی و نقوش هندسی را در آینه کاری و گچ بری های تزیینات داخلی عمارت دید. هرچند در بعضی از بناها می توان نقوشی با کیفیت بیشتری پیدا کرد، اما تنوع تزیینات را ندارند. میزان و نوع تزئینات در بخش های مختلف این بنا نیز با توجه به نوع کاربری فضاها متغیر است. اصول قرینه سازی و ایستایی بخش های خدماتی بنا از قبیل آشپزخانه، حصار خارجی، برج ها و فضاهای طبقه همکف که بیشتر به عنوان انبار استفاده می شده دارای کمترین تزئینات است، اما بخش های مسکونی، پذیرایی و حوض خانه با توجه به نوع کارکردشان از جالب توجه ترین بخش های بنا از لحاظ تزئینات به شمار می رود. در تزئینات عمارت رحیم آباد، اصول قرینه سازی و ایستایی مدنظر معمار بوده است و این ویژگی در جای جای تزئینات بنا به چشم می خورد. تأکید بر ریتم و تکرار از جمله موارد قابل ذکر در این بناست. جالب است که با توجه به شرایط خشک بیرجند هنرمندان قصد داشته اند که رویش و سرسبزی را به داخل بنا بکشانند. در بررسی این تزئینات می توان تأثیر نفوذ هنر غربی را طی حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار و گسترش ارتباطات او با غرب در رواج صنایع ظریفه ای مانند گچ بری، آینه کاری و کاشی کاری دید که شاخصه های سبک قاجار هستند. در دوره قاجار از یکسو به سبب توسعه نوعی تجددگرایی و فرنگی سازی و از سوی دیگر به علت فقدان توان و امکانات علمی، فنی و نیروی انسانی کارآزموده لازم برای ایجاد نوآوری و خلاقیت در طراحی فضای سبز و باغ هایی که با شرایط فرهنگی، اجتماعی و محیطی جدید سازگار باشد، به تدریج از طرح های غربی در طراحی و ساخت باغ ها، استفاده شد و فضاهایی پدید آمد که کاربرد خطوط و سطح های منحنی شکل و غیرمتقارن از ویژگی های اساسی آن است، شکل منحنی حوض میان این باغ نیز دال بر این ادعاست.