بحران کم آبی، فاجعه سیستمی یا تغییرات جوی؟

چه بخواهیم و چه نخواهیم در حال حاضر در شرایط حداقلی آب قرار گرفته ایم و باید برای داشتن حداقل آب فکر کنیم. این روزها پیشنهادهای متعددی مطرح است همانند اینکه یک سازمان واحد، نظارت بر کار آب را بر عهده بگیرد. مشکل آب، مسأله تازه ای نیست؛ اما چندی است که این مشکل به بحران تبدیل شده؛ مشکل آب نه تنها در دنیا بحرانی است، بلکه ما همیشه با این مشکل در کشور مواجه بوده ایم. آب به زندگی ما پیوسته است؛ بنابراین توقع می رود دولت در حل این مسأله پیشگام باشد و راهکارهایی بیاندیشد؛ اما قطعا دولت برای حل مسائل بدون کمک مردم هیچ کاری نمی تواند بکند و کاری از دستش برنمی آید. تهدیدی به نام خشکسالی طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، درحال حاضر یک میلیارد نفر از جمعیت جهان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و همین تعداد نیز از گرسنگی رنج می برند. علت این امر این است که 40 درصد از زمین های زراعی به علت بی آبی و خشک سالی نابود شده و پوشش جنگلی جهان در حال کاهش است. می توان گفت آب یک کالای تجاری و استراتژیک است و اگر وضع به همین شکل ادامه یابد، کشورهای کم آب، به اجبار باید آب را به عنوان یک کالای ضروری خریداری کنند؛ بنابراین اگر امروز به فکر جبران کمبود آب نباشیم با خطر خشکسالی مواجه خواهیم بود. در کشورمان هم طبق آمارها درحال حاضر از 2,57 میلیون هکتار اراضی باغی کشور فقط 15 درصد دیم است، این در حالی است که امکان کشت دیم تا 4.6 میلیون هکتار در کشور وجود دارد.90 میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدپذیر داریم که 19 میلیارد مترمکعب آن زیرزمینی است. درحال حاضر 42 میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی برداشت می شود و این منابع آبی کفایت تغذیه جمعیتی کشور را ندارد. مصرف واقعی آب در کشاورزی 75 میلیارد مترمکعب بوده است. جمعیت ما در سال 90، 77 میلیون نفر بود که اگر بخواهیم به تأمین غذای این میزان جمعیت برسیم باید بهره وری آب به 1.4 کیلوگرم بر مترمکعب برسد که هنوز به این رقم دست نیافته ایم. افزایش 21 برابری دشت های ممنوعه یک عضو هیأت علمی دانشگاه تهران می گوید: تعداد دشت های ممنوعه از 15 مورد در سال 1347 به 319 مورد در سال 1393 رسیده است. همانند سایر نقاط ایران، در استان چهارمحال وبختیاری و به خصوص دشت ممنوعه خان میرزا، منابع آب زیرزمینی عمده ترین و مهم ترین منابع تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه محسوب می شوند. استفاده از آب های زیرزمینی به پنج هزارسال پیش برمی گردد و آب زیرزمینی در ایران از قدیم برای آبیاری و تأمین آب شرب از طریق قنات ها و چاه ها مورد استفاده قرار می گرفته است. به گفته بهرام ملک محمدی، کشور ما به دلیل قرار داشتن در منطقه خشک، بیشتر برای تأمین آب به استفاده از آب های زیرزمینی روی آورده است. مجموع رشد تعداد چاه ها در 15سال منتهی به سال های 88 ـ 89، 61,9 درصد و از نظر تخلیه 25.2 درصد بوده است. تعداد دشت های ممنوعه در سال 1347، 15 مورد و در سال 1380، 199 مورد بوده که در سال 1390 به 291 مورد و در سال 1393 به 319 مورد افزایش یافته است. دولت و مجلس توجیه شوند معاون پژوهشی علوم محض و کاربردی فرهنگستان علوم نیز معتقد است: بحران آب به گونه ای است که می تواند در آینده از نظر مسائل اجتماعی و اقتصادی و سلامت اثرگذار باشد. اهمیت این موضوع از موضوعات روزمره ای که به آن پرداخته می شود بیشتر است اما در عمل کاری انجام نشده است. محمد شاهدی می گوید: اصلی ترین کسانی که باید به موضوع بحران آب بپردازند اندیشمندان و صاحب نظران هستند. دانشگاهیان باید موضوع آب را از اولویت کارهای خود بدانند؛ زمانی دولت کاری را دقیق اجرا می کند که عمق قضیه را درک کند و دانشمندان و دانشگاهیان می توانند دولت را متوجه این مشکل کنند. نمایندگان مجلس هم باید از نظر موضوع بحران کمی و کیفی آب کشور توجیه شوند؛ مشکلات کم آبی و تغییر اقلیم در زمانی کوتاه و سریع رفع نمی شود. به گفته او در سال های گذشته از منابع آب زیاد برداشت کرده ایم و امروز منابع آب زیرزمینی در حال تخریب است که فرونشست دشت ها هم به این دلیل است. سیاست گذاری های نادرست اما یکی از برجسته ترین مشکلاتی که در حوزه آب وجود دارد این است که تاکنون برنامه ریزی ها از بالا به پایین بوده که در نتیجه منجر به موفقیت نشده است. به نظر می رسد نداشتن برنامه منسجم، سیاست گذاری های نادرست و اینکه هر وزارتخانه ای مثل کشاورزی و نیرو خودشان تصمیم می گیرند، یکی دیگر از علل بحران آب است. به عنوان نمونه مجلس تصویب می کند که تا سال 85 هر چاه بدون مجوزی که خلاف زده شده دارای پرونده شده و حق النظاره چاه ها لغو می شود. طبق گزارش های منتشره، برخی صنایع درست در خشک ترین شهرها و مناطق مانند اصفهان و یزد ایجاد شده که علاوه بر آلودگی محیط و مصرف آب به طور مستقیم جمعیت آن مناطق را افزایش داده است. همچنین فناوری حفر چاه که طی سال هایی به طور زیرپوستی بسیاری از دشت های جنوب شرق، جنوب، شمال شرق و ایران مرکزی را هدف گرفت و بزرگ ترین اشتباه هم این بود که آب های زیرزمینی در این دشت ها تجمع یافته اند. اصلاح مجدد سند راهبردی تغییر اقلیم بااین حال، یکی از راهکارهایی که فکری برای آن شده، اصلاح مجدد سند راهبردی تغییر اقلیم است و تا پایان ماه آینده به دولت برمی گردد. گفته می شود برنامه راهبرد ملی کلان تغییر اقلیم پنج جزء دارد که شامل آب، کشاورزی و امنیت غذایی، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، بهداشت و سلامت و تنوع زیستی و منابع طبیعی است. طبق آمار، 14 درصد منابع انرژی کشور توسط منابع آبی تأمین می شود. در سند راهبردی تغییر اقلیم، سیاست های کلی به یک یا چند راهبرد تبدیل می شود و این راهبردها سیاست های اجرائی می شوند؛ مثلا در بخش منابع طبیعی و تنوع زیستی 29 سیاست اجرائی داریم که تمرکز بر توانمندسازی سیستمی در این بخش پیش بینی شده است. در مجموع هرچند کارشناسان این حوزه، معتقدند تکرار واژه بحران برای این موضوع، حساسیت های جامعه را نسبت به این فاجعه از بین خواهد برد اما پدیده کم آبی در ایران به حدی رسیده که به مرز بحران نزدیک شود و لازم است دولت تدابیری برای کنترل مصرف و راهبردها و سیاست های اجرایی برای تأمین آب در آینده بیاندیشید.