باغی از جنس خیال و خاطره

همنشینی با طبیعت، کششی نهادینه در وجود انسان ایرانی دارد که در طول تاریخ، خود را در قالب انواع باغ ایرانی به عرصه ظهور نهاده است. در این شماره و در ادامه معرفی و تحلیل باغ های ایرانی، این بار به معرفی یکی از باغ های زیبای شیراز که البته بخش بزرگی از آن متأسفانه تخریب و به دست فراموشی سپرده شده، باغ تخت شیراز می پردازیم: باغ تخت شیراز باغی باشکوه است که بسیاری آن را از حیث ساختار کالبدی، قابل قیاس با باغ های معلق بابل می دانند که به فرم هرم تراس بندی شده در 5 طبقه ساخته شده بود. این باغ به سبب ویژگی های خاص خود از آن دسته باغ هایی است که عنصر خاطره سازی در آن بسیار پررنگ است و به عبارت دیگر به سادگی از ذهن مخاطب خود بیرون نمی رود، شاید به همین علت است که وقتی تیمور با آن مواجه شد به قدری مسحور و شیفته زیبایی آن گشت که پس از بازگشت، در سمرقند باغی با همین نام ساخت. این باغ که در واقع حکم یادگاری از دوره اتابکان را دارد، در قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری بر تپه ای در شمال دشت شیراز ساخته شد. در زمان صفویان دریاچه ای در پای آن وجود داشت و در اواخر عهد صفویان یا عهد زندیان، باغی و عمارتی در بالا و نهری بر دامنه و استخری در پایین باغ قرار داشت. در آغاز زمامداری قاجاریان، عمارت جدیدی به جای عمارت پیشین ساختند که باغ تخت قاجار نام گرفت. در میانه این دوره، شیب باغ کرت بندی شد و باغ شکل پرشکوهی یافت؛ اما متأسفانه در اواخر قاجار، باغ رو به ویرانی رفت. با اینکه در دوره پهلوی بخش هایی از آن بازسازی شد، لیکن طرح باغ مخدوش شد، سرانجام نیز این باغ در قلمرو قرارگاه نظامی شهر قرار گرفت و تا کنون بخش زیادی از آن ویران شده است. این باغ، نمونه ای از باغ های گسترده ایرانی است که تحت تأثیر شیب تند زمین، مطبق شده، به گونه ای که کالبدش را می توان شامل سه بخش پایینی با استخری بزرگ در پای کوه یا باغ استخر ، بخش میانی مطبق بر دامنه قطعه کوه یا باغ مطبق و بخش فوقانی بر رأس کوه یا باغ خلوت دانست. باغ خلوت را باید معتبرترین بخش مجموعه دانست، هرچند این بخش نیز چه از لحاظ دید و منظر و چه از لحاظ استخوان بندی وابسته به دو بخش دیگر است و با هم یک واحد به نظر می آیند. چیزی که در این میان جالب توجه است، تلاش طراح برای ابهت دادن به این منظر دست ساز انسانی است، استفاده از شیب کوه، مطبق کردن باغ و بردن آن به فضای سه بعدی، خود بر گستردگی دید و منظر آن می افزاید؛ اما با این حال طبقات بالاتر دارای طول و عرض کمتر و ارتفاع بیشتری هستند تا به تشدید پرسپکتیو مقابل دید ناظر و افزایش وسعت مجازی کمک کنند. از سوی دیگر، به علت شباهت قاب ها، قوس ها و المان های مراتب و سکوهای میانی با نمای شاه نشین، گویی طبقات قصر بالایین در میانه کوه ادامه یافته و در نتیجه ناخودآگاه کوشک بزرگ تر از آنچه هست، در تصور و پندار ما نقش می بندد. مازاد بر این، انعکاس تصویر این باغ روی آب استخر روبه روی آن در پایین ترین طبقه، ارتفاع و بزرگی آن را دوچندان نشان می دهد. این کادر که از پایین با آب و از بالا با کوشک و کوه پشت آن بسته می شود، از چپ و راست نیز به صورت بصری با دو کلاه فرنگی که نمای اصلی شان رو به هم است، محدود می شود و در نهایت عناصر طبیعی و دار و درخت نیز به کمک می آیند تا این ترکیب را به کمال برسانند. در این باغ نیز مانند سایر باغ های ایرانی، درخت، جلوه گر است، کاشی کاری ها و تزیین جداره ها نیز دلیل دیگری بر این مدعاست که جلوه گری نماها از اهداف معماران بوده است.