بزرگ ترین دیوار آجری جهان باستان

دکتر ابرهارد سویر، استاد دانشگاه ادین بورو در اسکاتلند می گوید: دیوار بزرگ گرکان از دو دیوار هادریان (در انگلستان) و دیوار آنتونین (در اسکاتلند) بر روی هم، طولانی تر است. این دیوار بزرگ ترین دیوار آجری بین اروپای مرکزی و چین است. با این حال عده کمی از آن خبر دارند.

دیوار بزرگ گرگان با طول نزدیک به دویست کیلومتر یکی از بزرگ ترین شگفتی های مهندسی جهان قدیم است که به دلیل استفاده از آجرهای سرخ در بنایش مار سرخ نیز نامیده می شود. دیوار بزرگ گرگان در نزدیکی مرزهای شمالی یکی از نیرومندترین امپراتوری های جهان کهن، یعنی امپراتوری ساسانی قرار داشت. این امپراتوری ایرانی در خصومت و جنگ دائم با همسایة غربی اش، امپراتوری بیزانس بود. علاوه بر این در مرزهای شمالی شان هم با دشمن نیرومندی به نام هپتالیان روبرو بودند، که به آنان هون های سفید هم می گفتند.

حمید عمرانی رکاوندی، معاون میراث فرهنگی گلستان، در رابطه با دیوار بزرگ گرگان می گوید: ما الان در منطقه قمیشان در نزدیکی دریای خزر هستیم. اینجا محل اکتشاف یک کورة آجرپزی ساسانی در نزدیکی دیوار است. صدف های دریایی زیادی را در این دور و بر می توان دید درحالی که ما چند کیلومتر با ساحل فاصله داریم.

چگونه چنین چیزی ممکن است؟

در مطالعاتی که دانشمندان روسی انجام داده اند، معلوم شده که در یک دوره، دریای خزر پیشروی زیادی در ساحل داشته به طوری که ما الان این رسوبات را حدود 4 کیلومتر بعد از ساحل فعلی مشاهده می کنیم که نشانگر آن است که دریا پیشروی کرده و احتمالاً بخشی از دیوار گرگان اینک زیر رسوبات دریایی دفن شده است

متأسفانه بخش عمده ای از آجرهای دیوار بزرگ گرگان در طول قرون گذشته به غارت رفته اند، با این حال در برخی نقاط بقایای دیوار به ارتفاع 1.47 متر هنوز به چشم می خورد. آجرهای قرمز رنگ این دیوار که هرکدام 25 کیلوگرم وزن دارند در هزاران کوره آجرپزی که در کنار مسیر دیوار ایجاد شده بودند، تولید شده اند.

قره دیب ساختمانی چهارطاقی در کنار دیوار بزرگ گرگان است که آجرهای سرخ آن به اندازه 10 40 40 سانتی متر هنوز سالم مانده است. این آجرها به خوبی نمایانگر کار سترگ سازندگان این دیوار عظیم است. اما پرسش این است که این دیوار دفاعی با اهمیت را چه کسی و در چه زمانی ساخته است؟

دیوار بزرگ گرگان، حافظ مرزهای امپراتوری ساسانی

دکتر ابرهارد سویر، دانشگاه ادین بورو در اسکاتلند در این باره می گوید: بررسی های ما آشکار کرده اند که کوره های آجرپزی زیادی در طول دیوار ساخته شده بودند. در بعضی نقاط فاصلة کوره ها از یکدیگر کمتر از چهل متر و در جاهایی نیز فاصله شان به صد متر می رسیده است. بر روی هم محتملاً نزدیک به سه هزار کورة آجرپزی فعالیت داشته اند. با توجه به اینکه برای کوره ها از هیزم استفاده کرده اند، باید زغال یا خاکستر بسیاری از آن به جا مانده باشد که برای آزمایش تاریخ یابی رادیو کربن مناسب بوده است.

اما، کوره آجرپزی را می توان با فن دیگر تاریخ یابی به نام Optically Stimulated Luminescence یا OSL هم آزمایش کرد. تاریخ یابی های OSL و رادیوکربن به صورتی اطمینان بخش آشکار کردند که کوره ها و دیوار بزرگ گرگان را در قرن پنجم و یا اوایل قرن ششم میلادی و در زمان ساسانیان ساخته اند. با برخورداری از این نتیجه می توان به سادگی دریافت که چرا دیوار را در آن تاریخ ساخته اند.

می دانیم که پیروز ساسانی یا فیروز (459 تا 489 م.) در لشکرکشی برای نبرد با هون های سفید مدت زیادی در گرگان اقامت کرد، برای پیروز ساسانی کاملاً منطقی بوده که برای حفظ دشت های حاصلخیز گرگان و جلوگیری از غارت محصولات ارزشمند آن می بایست دست به ساخت دیوار دفاعی بزند. ;اما از این دیوار حافظ مرزهای شمالی امپراتوری ساسانی، چند هزار سرباز حراست می کردند؟ با در نظر گرفتن وسعت و تعداد اتاق های موجود در بیش از 38 پادگان که در طول دیوار وجود داشته، می توانیم نتیجه بگیریم که حدود 30.000 سرباز نگهبان این دیوار بوده اند.

اما آنچه تاکنون مورد بررسی کامل قرار نگرفته طراحی یک سامانة عظیم مدیریت آب است که می بایست نه تنها آب مصرف اهالی قلعه ها را تأمین کند، بلکه خندق عمیقی را که 30 متر پهنا داشته و در بخش بزرگی از شمال دیوار کشیده شده بود، همیشه پر نگاه دارد.

دکتر تونی ویلکینسون، استاد دانشگاه دورهام انگلستان معتقد است: درچنین منطقه نیمه خشکی، آب فراوان نه فقط برای ساختن این همه آجر، بلکه برای استفادة ساکنان قلعه ها فراهم نبود. بدین ترتیب سد خاکی گرکز ایجاد شد تا آب را از طریق کانال های آبرسانی از دشت گرگان به دیوار گرگان برسانند. کار عظیمی بود، کیلومترها زمین را با شیب مناسب کندند و حداقل 5 کانال آبرسانی ایجاد شد تا آب را برای مصارف مختلف به دیوار گرگان برسانند وخندق مقابل آن را نیز پرآب کنند.

خندق مقابل دیوار که آبراهه ای به عمق 5 متر بود، ده ها کیلومتر طول داشت. این خندق دارای شیب مناسبی بود که باعث می شد آب در این خندق طولانی به آرامی در جریان باشد. در زمان کندن این خندق، خاک حفر شده برای تولید آجرهای مورد نیاز در هزاران کورة آجرپزی که در کنار این دیوار 200 کیلومتری برپا بود، استفاده می شده است.