پاسارگاد، مادر باغ های ایران

باغ سازی از مظاهری است که تاریخ، اندیشه، آداب و سنن و فرهنگ یک ملت در آن تبلور می یابد و شاید به همین دلیل است که بررسی باغ سازی یک کشور، برای شناخت این عوامل حائز اهمیت است. از سوی دیگر همین تفاوت هاست که باغ سازی ایرانی را از باغ سازی اروپایی و حتی از سایرسبک های شرقی مانند ژاپنی متمایز می کند. ایدئولوژی و نگاه متفاوت، باعث می شود که عناصر و المان های باغ در هر فرهنگ، جایگاه متفاوتی داشته باشند و طراح برخورد متفاوتی با آنها داشته باشد. در این شماره در ادامه معرفی باغ های ایرانی ، به بررسی کهن ترین باغ ایرانی و نماینده باغ سازی پیش از اسلام یعنی باغ پاسارگاد در استان فارس می پردازیم. براساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ، کوروش هخامنشی شخصاً دستور داده باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی سازی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه این پادشاه اقتباس شده است. شکوه و تنوع درختان این باغ بی نظیر که مجموعه ای دستچین شده از انواع درختان سراسر ایران بوده را مورخان خارجی ستوده اند و به آن لقب مادر باغ های ایرانی داده اند. گرچه بسیاری از ویژگی های این باغ مانند حضور آب، هندسه مستطیلی، تقسیمات شطرنجی، وجود محور و کوشک های برون گرا با ایوان گسترده رو به مناظر دلپذیر به صورت سنتی در باغ های بعدی نیز ادامه یافت، اما تمایزاتی نیز وجود دارد که کمتر به آن پرداخته شده است، منشا این اختلاف ها تا حد زیادی به تغییر جهان بینی ایرانیان با ورود اسلام به این کشور برمی گردد. باغ پس از اسلام بیشتر با این تصور که تصویری نمادین از بهشت موعود خدا بر روی زمین باشد، طراحی می شود، در قرآن آورده شده که بهشت دو باغ بزرگ موازی با هم است که در هرکدام ازاین باغ ها، دو باغ کوچک تر قرار دارد، این توصیف تا حد زیادی با پلان چهار باغ ایرانی همخوانی دارد، اما پلان پاسارگاد بر اساس مستندات دارای تقسیمات دوتایی است و در ساختار بهشت در قرآن عنصر آب به چهار شکل نهر، چشمه، آبشار و حوض مجسم شده است که در اکثر باغ های پس از اسلام نیز این بر این فرم های متنوع حضور آب توجه شده است، در حالیکه آب در باغ پاسارگاد با تنوع کمتر و با کارکردی نمادین و قدسی به کار گرفته شده، عرض 25 سانتی متری آبراهه ها در این باغ به گونه ای است که حتی نمی شود در آن قدم گذاشت، این کم عرضی جوی ها و سطح کم آب را می توان به اعتقاداتی مبنی بر اینکه آب نباید آلود شود و باید در معرض هوا قرار گیرد، ارتباط داد. با توجه به آیات قرآنی که غرفه های بهشتی بر روی صفه هایی قرار داده شده اند، کوشک ها معمولا در مرتفع ترین نقطه باغ قرار می گرفتند و ساختار و چیدمان باغ به گونه ای بوده که بر این کوشک ها و چشم اندازهایشان تاکید می نموده اما در باغ پاسارگاد نه تنها برخلاف باغ های اسلامی، کاخ در پایین ترین نقطه قرار دارد، بلکه حتی در آکس ها و محورهای اصلی نیز نیست، گویی باغ نمایشی از عالم غیب و بهشت بوده و کاخ پادشاه در پایین ترین جای آن واسطه خدا و مردم است و آب از کنار قصر او به مردم می رسد. بررسی ریزتر خصوصیات کالبدی این باغ ها، تفاوت ها و شباهت ها، همچنین منشا این اختلاف ها و ارتباطشان با انگاره های معنوی می تواند برای طراحان معاصر جهت ارتقا مبانی طراحی فضاهای سبز مفید باشد.