ایران؛ قلب متالوژی

از دیدگاه مهندسی، شاید صنعت ذوب فلز در جهان کهن بیش از هر صنعت دیگر به آتش وابستگی و نیاز داشته است. دکتر هانس ای. ولف، از دانشگاه MIT درمورد پیشینة ذوب فلز در دنیا چنین گفته است: شواهد باستان شناختی حکایت از آن دارند که شمال و مرکز ایران در شمار مناطقی هستند که دیرترین پیشینه در فلزگری را دارند. انسان فقط در سرزمینی می توانست فواید فلز و ذوب فلز را دریابد که در آن سرزمین، معادن و سنگ فلزات گوناگون وجود داشته باشد. دکتر باربارا هلوینگ، باستان شناس آلمانی، در این مورد می گوید: اگر ذوب فلز یا متالوژی اولیه را در نظر بیاوریم، باید بگوییم که ایران در رشد آن فن آوری نقشی حیاتی ایفا کرده است، به گونه ای که ایران را برخی از دانشوران قلب متالوژی لقب داده اند. دلیلش آن است که ارتفاعات ایران سرشار از منابع معدنی است و ما کارگاه های ابتدایی بسیاری در کاوشگاه های پیش از تاریخ در فلات ایران یافته ایم، که تاریخ شان به هزارة پنجم ق. م. می رسد. به کاربردن آتش به صورتی کنترل شده، گام مهمی در صنعت بود که به ذوب و ریخته گری مس انجامید. اما از هزارة چهارم به بعد، می بینیم که آمیختن فلزات مختلف با یکدیگر شروع می شود، مثلاً نقره را با مس ترکیب می کنند، و مس را با آرسنیک، تا برای مقاصد مختلفشان آلیاژهای گوناگون بسازند. زمانی که شهرها شکل می گیرند، یعنی در اواخر هزارة چهارم ق. م. می بینیم که فن آوری ذوب و استحصال فلزات به جایگاه بسیار بالایی گام می گذارد. اکتشاف های باستان شناختی در آریسمان (در نزدیکی نطنز) آشکار کرد که فلزگران پرکار در آن ناحیه چیزی نزدیک به 180 تن سربار مس به جای گذاشته اند. این در واقع نشان می دهد که در آن موقع میزان ذوب فلز، به سطح یک صنعت تمام عیار رسیده بوده است. بنابراین اگر ما بخواهیم فلزگری و متالوژی در ایران را با دیگر مناطق بسنجیم، درمی یابیم که این صنعت در ایران رشدی چشمگیر و درخشان داشته است. مفرغ های لرستان دانشمند نامدار گوردون چایلد، حدود 75 سال پیش ذوب فلز را در رأس فهرست صنایع مهم قرار داد. او باور داشت که رشد تمدن های نخستین درنتیجة پیدایش فلزکاری بوده است. به باور او، اختراع مفرغ راه را برای ساخت ابزارهای مختلف هموار کرد، ابزارها به نوبة خود موجب بارآوری بیشتر کشاورزی شدند و بارآوری بیشتر کشاورزی سبب توسعة شهرها شد. کشف هزاران قطعة زیبای ساخته شده از مفرغ (برنز) در حفاری های باستان شناختی درة های زاگرس، حکایت از وجود معادن فلز، و رشد چشمگیر فلزشناسی و ذوب فلز در آن منطقه دارد. معروف ترین این قطعات مفرغ های لرستان نام گرفته اند که تاریخ ساختشان به هزارة نخست ق. م. می رسد. این قطعه های مفرغی شامل اسلحه، قطعات گوناگون دهانه و یراق اسب، ظروف و بالاخره اشیای آیینی است که همه را در کارگاه های ریخته گری ساخته اند. تعداد زیادی از این مفرغ های ساختة لرستان در اکثر موزه های بزرگ جهان و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شود. اما این انبوه ساخته های مفرغی که هزاران قطعة بزرگ و کوچک را شامل می شود، نشانگر این واقعیت است که در منطقة لرستان معدن شناسانی بوده اند که سنگ مس و قلع را می شناخته و آنها را از دل زمین بیرون می کشیده، به دست مهندسان و صنعتگران می سپرده اند تا آنها را در کوره با یکدیگر بیامیزند و به صورتی روشمند و در سطحی کلان و صنعتی به قالب سازی و تولید این اشیاء شکیل و زیبا بپردازند. دکتر راجرموری، موزه اشمولیان، دانشگاه آکسفورد در این باره می گوید: جذابیت این اشیا به نظر من در غیر عادی بودن و شادابی و سرزنده بودنشان است. برای ساخت هریک از این اشیای ظریف و پرنقش، شما اول باید یک مدل مومی از آن ها را درست کنید، بعد مدل مومی را گل اندود کنید، بعد باید گل را در کوره بپزید تا سخت شود و مومش ذوب شود و بیرون برود، و بعد مفرغ گداخته را باید درون این قالب بریزید تا جای خالی موم را پر کند و به شکل مدل مومی درآید. و بعد باید قالب را بشکنید و جنس ساخته از فلزتان را بردارید. برای هریک از این اشیا باید یک قالب بسازید که بیش از یک بار هم نمی توانید از آن استفاده کنید. بنابراین هرکدام از مفرغ های لرستان تک و منحصر به فرد هستند. دکتر محمود نیلی احمدآبادی، استاد متالوژی، دانشگاه تهران نیز معتقد است: نکته جالبی که در ریخته گری امروزین وجود دارد این است که کاری که ما امروز در ریخته گری دقیق انجام می دهیم، بسیار شبیه آن چیزی است که در گذشته و سالیان بسیار دور انجام می داده اند. آنها از مدل مومی یک بار مصرف، استفاده می کرده اند؛ از خاک رس و آجر استفاده می کرده اند و امروز نیز مدرن ترین روش های ریخته گری که مثلاً برای ساخت قطعات پره های توربین های گازی استفاده می شود، همان ریخته گری دقیق است که بسیار شبیه آن روشی است که در گذشته و سال های بسیار دور انجام می داده اند.