کوشک کریم خان زند

بنای آرامگاه کریم خان زند در شیراز را می توان یکی از سالم ترین ساختمان های دوره زندیه در شیراز دانست . این بنا در اصل برای محل پذیرائی و برگزاری مراسم و آئین های رسمی ساخته شده و باغی بسیار زیبا با درخت های سرو و نارنجستان ها آن را در برمی گرفت که به نام باغ نظر معروف بود، بعدها در زمان قاجاریه آن را باغ شاهزاده نیز نامیده اند . بخشی از باغ نظر در جریان خیابان کشی های نیم قرن اخیر شیراز و امتداد یافتن خیابان زند از میان رفت و به صورت خیابان و فضای مقابل بانک ملی درآمد. قسمتی دیگر از باغ نظر برای ساختمان اداره کل آموزش وپرورش ، دبیرستان نمازی، کتابخانه ملی و بالاخره خیابان پهلوی (واقع در شرق باغ نظر) از بین رفته و از آن باغ بزرگ و سرسبز چیزی کمتر از نیم آن بر جای ماند . باغ نظر بر اساس طرح کلی باغ سازی ایرانی به وسیله حوض های چهارگانه ای که در چهارسوی بنای کلاه فرنگی قرار دارند و خیابان های اصلی به چهار بخش تقسیم می شوند. در حاشیه خیابان ها درخت های سرو و در داخل هر یک از چهار بخش عمده ، نارنجستان های سبز و خرمی نظر هر بیننده را به خود جلب می ساخت . وجود حوض های سنگی با فواره های فراوان در چهار طرف بنا و نفوذ این پهنه های آب در میان فضای سبز باغ جلوه ای خاص به محوطه بخشیده و فضائی چشم نواز و دل انگیز را پیش چشم می گشوده است . طول حوض های شمالی و جنوبی زیاد ولی طول حوض های شرقی و غربی حدود یک چهارم آن ها است . از حوض های چهارگانه در حال حاضر حوض های شرقی، جنوبی و غربی برپا است ولی حوض شمالی همراه با قسمتی از خود باغ جزء خیابان زند گردیده است . در همان زمان سنگ های یکپارچه این حوض را به آرامگاه حافظ انتقال می دهند و با آن ها حوض های ورودی باغ آرامگاه را می سازد. بنای کلاه فرنگی بنای کلاه فرنگی ( آرامگاه کریم خان) که در میان باغ نظر قرار دارد، بنائی است هشت گوش با چهار ضلع بزرگ و چهار ضلع پخ کوچک که کف آن حدود یک متر از سطح باغ بالاتر قرار دارد . ازاره دورادور بنا و اسپرهای کاشی فراز آن نشانه ایست از توانائی و آگاهی معمار هنرمند این اثر. در مقابل ضلع های پخ چهارگوشه بنا (جنوب غربی- شمال غربی- جنوب شرقی و شمال شرقی) هریک سه پلکان سنگی قرار دارد که به ورودی های چهارگانه بنا راه می یابند . در بالای ورودی های مزبور نورگیرهایی جاسازی شده است . در وسط هر یک از چهار ضلع اصلی بنا نیز ارسی های بزرگی وجود دارد که اصل آن ها از بین رفته است . طرح داخل بنا عبارت است از یک محوطه میانی و چهار شاه نشین در چهارسوی آن . در زاویه ها و در فاصله میان هردو شاه نشین اتاق چهارگوش کوچکی قرار دارد . در وسط تالار، حوض یکپارچه ای از سنگ مرمر دیده می شود . ازاره دیوارهای اطراف تالار را با سنگ های مرمر خوش رنگی زینت کرده اند و از آن سطح به بالا دیوارها با دیوارنگاره های رنگارنگ زینت شده اند و بالاخره سقف تالار میانی و شاه نشین ها با کمک مقرنس بندی هنرمندانه ای پوشش شده است . نقش و نگاره ها و رنگ های به کاررفته برای زینت سطح های برجسته و فرورفته مقرنس ها فضائی شاد و درعین حال آرامش بخش را به وجود آورده است . در قسمت بالای دیوارها طاقچه های تزئینی چندی قرار دارد که درون آن ها تابلوهای نقاشی از هنرمندان دوران زندیه و ازجمله: آقا صادق نقاش قرار داشته است . برخی از تابلوها عبارت اند از ؛کریم خان زند در حال کشیدن قلیان و گفتگو با شیخ علی خان وزیر و تنی چند از بزرگان و شخصیت های مملکتی، تابلو بزرگ صحنه نبرد نادرشاه افشار با محمدشاه هندی، رعنا و زیبا، دو مجلس مکتب خانه که آن ها را به سعدی نسبت می دهند که در این دو مجلس سعدی به دختر و پسر اتابک درس می دهد. تزئینات دیوارنگاره داخل بنا و تابلوهای نقاشی که ویژگی های خاصی در نقاشی این دوران درزمینهٔ نقش پردازی و رنگ آمیزی وجود دارد. پس از درگذشت کریم خان جسد او را در همین بنا به خاک سپردند ولی در سال 1256زمانی که آغامحمدخان قاجار پس از پیروزی بر لطفعلی خان به شیراز وارد شد و در این محل سلام رسمی برگزار کرد با توجه به کینه شدیدی که نسبت به شهریار دادگستر زند داشته دستور داد تا نبش قبر کنند و جسد او را به تهران انتقال دهند و در کاخ گلستان زیر پله ای که همه روز ازآنجا می گذشته است دفن سازند تا هرروز چند باربر آن پای بکوبد، باشد که آتش کینه اش فرونشیند و روح بیمارش آرام گیرد ویژگی های کاشی کاری کوشک کریم خان زند طرح بنای کوشک عبارت است از یک هشت ضلعی مرکب از چهار ضلع بزرگ و چهار ضلع کوچک واقع در گوشه ها . کاشی کاری های نمای این بنا را در سه قسمت زیر می توان موردبررسی قرارداد : کاشی کاری حاشیه افقی قسمت فریز و زیر دوره شیر سر بنا . کاشی کاری های مربوط به اسپرهای چهار ضلع بزرگ . کاشی کاری های لچکی های چهار ضلع کوچک پخ زاویه ها . قاب های بزرگ و حاشیه های کم عرض کاشی که بخش عمده ای از نمای خارجی کوشک را پوشانده، به گونه ای هنرمندانه با جرزهای عمودی و نوارهای افقی آجری از یکدیگر جداشده اند وجود این سطح های کم عرض افقی و عمودی آجری که گاه به صورت یک دوره قاب و گاه به گونه یک حاشیه جداکننده در نمای اطراف بنا جلوه می کنند، لطف خاصی به نمای خارجی کوشک بخشیده و زیبایی کاشی کاری های آن ها افزون تر ساخته است. باندهای افقی آجری در طول بنا در سه قسمت به کاررفته اند : یکی بر روی اسپرهای کاشی بالائی و لچکی های تزئینی چهار ضلع کوچک، دیگری بر فراز حاشیه افقی کاشی واقع در زیر دوره برآمده شیر سرها و بالاخره قسمت سوم به ارتفاع حدود یک متر بالای شیر سرها. در این قسمت معمار با توجه به وسعت نسبی سطح آجری، آجرچینی ساده و مسطح را کنار گذارده و به آجرچینی تزئینی برجسته پرداخته است .