معماری در آینه

آینه از وسایلی است که انسان ها بنا بر نیاز و علاقه موفق به کشف آن شدند. قبل ازآنجا بشر خود را درآب های ساکن می دید و به همین جهت همواره در تلاش بود که به وسیله ای دست یابد تا بتواند شکل خود را در آن ببیند. لذا با صیقل دادن سنگ های تیره توانست چهره خود را تقریباً مشاهده نماید و بعدها با کشف فلزات جدید آینه های مفرغی و برنزی و آهنی این روش را تا حدودی تکامل بخشید. با گذشت زمان ، پیشرفت در این صنعت به جایی رسید که در عهد صفوی که تجارت به اروپا رواج پیدا کرد و از کشورهایی مانند آلمان و فرانسه، آینه وارد ایران شد، آینه ابتدا به خانه های اعیان و اشراف و دولتمردان راه یافت و وجود آینه در مکانی یک افتخار محسوب می شد؛ ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که آینه های آن دوران به شکل محدب بوده است. در دوران قاجاریه استفاده از آینه به اوج خود رسیده بود و مانند پدیده ای نو و بدیع برای زیباسازی به منازل و کاخ های اشرافی راه یافت. شاهان قاجاریه به آینه کاری و تزیینات با آینه علاقه بسیار زیادی نشان می دادند. به گونه ای که در دوران حکومت ناصرالدین شاه دستور داده شد یکی از تالارهای کاخ گلستان در مجموعه سعدآباد تهران را با هنر آینه کاری پوشش داده و زیبا گردانند که به تالار آینه نیز معروف گردید. آینه در فرهنگ ایرانی ها نماد روشنایی و پاکی و مظهر لطف و بخت و صفا بوده و با بازتاب نور در قطعات ریزودرشت و بی شمار آینه و روشنایی محیط باعث آرامش وصف ناپذیر و لطافت روح و همچنین در مکان های مقدس و معنوی حضور قلب را به همراه دارد. هنر آینه کاری را شاید بتوان جزو آخرین ابتکارات هنرمندان ایرانی در مجموعه هنرهای سنتی دانست و هنری بس چشم نواز و دلنواز و یکی از زیباترین هنرهایی است که در فضاهای داخلی بنا استفاده می شود. گسترش و کاربرد هنر آینه کاری از محدوده اماکن مذهبی و متبرکه و کاخ های سلاطین نیز فراتر رفت و برای تزیین و زیباسازی در مکان هایی همچون هتل ها و رستوران ها و حتی منازل مسکونی و ویلاها نیز به کار گرفته شد. معماران ایرانی همواره در زیباسازی بیرونی بنا مهارتی بی نظیر داشته اند و در آراستن فضای درون بنا نیز چیره دستی شگفت انگیزی از خود نشان داده اند که بناهای به جامانده هر بیننده صاحب ذوق و زیباپسندی را نه تنها مجذوب زیبایی بنا می کند بلکه به ستایش از توان والای هنرمندان سازنده آن وا می دارد. سرزمین ها و بناهای تأثیر پذیرفته از فرهنگ ایرانی گواهی بر این مدعاست که آنان در کار خود هنرمندانی بی نظیر و بی همتا بوده و درراه ارتقای این رشته از هنرهای زیبا و ترویج آن، که برگرفته از فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی است و همچنین برای حفظ این هنر و آثار به جامانده از آن زحمات زیادی را متحمل شده اند که جای بسی سپاس و قدردانی است. حال تاریخچه مختصری از بعضی رواق های قدیمی حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) که از هنر نفیس و گران مایه آینه کاری برخوردارند ، به شرح ذیل ارائه می گردد: 1-رواق دارالحفاظ: بنایی است تاریخی در ضلع جنوبی حرم مطهر و پیش روی مبارک قرار دارد و از بناهای عهد تیموری است که به دستور بانو گوهرشاد همسر شاهرخ میرزای تیموری در مساحتی حدود 217 مترمربع ساخته شده و دیوارها و سقف رواق با آینه زینت یافته و سقف آن رسمی بندی و کاربندی شده و به سبک اسلامی و در طرح های گره آینه کاری شده است. به جز دیوار شمالی آن که از کاشی های نفیس تاریخی پوشیده شده و تاریخ آینه کاری آن به حدود 150 سال پیش و بعضی از موقعیت های آن که بازسازی و یا مرمت شده، به حدود67 سال قبل برمی گردد. 2- رواق توحید خانه: این بنا از رواق های شمالی حرم و بین رواق دارالفیض و صحن انقلاب واقع شده است. بنای یادشده چنان به رواق دارالفیض متصل است که گویی جزئی از آن می باشد .توحید خانه از شمال به صحن انقلاب از جنوب به رواق دارالفیض و دارالشکر و از سوی مشرق از طریق یک گذرگاه با پیچ وخمی به رواق گنبد الله وردی خان و از طرف غرب به ایوان طلای صحن انقلاب محدود می شود. پنجره فلزی معروف به پنجره فولاد در ضلع شمالی توحید خانه نصب و ضریح مطهر از این پنجره قابل رؤیت می باشد . این رواق با کسر پایه های پیش آمده حدود 108 مترمربع مساحت دارد و مشهور است مرحوم ملا محسن فیض کاشانی در سال 1072 هجری قمری این بنا را ساخته و نیز محل تدریس او بوده است. دیوارهای این رواق از بالای کتیبه تا به سقف آن آینه کاری نفیس و زیبایی شده و سقف آن نیز به سبک تزیینات ایرانی - اسلامی مقرنس بندی و آینه کاری شده که انجام آن به حدود 65 سال پیش برمی گردد. 3-رواق دارالسیاده: این بنای مجلل و تاریخی در غرب و جنوب غربی حرم مطهر واقع شده و از شرق به رواق دارالحفاظ وازغرب به رواق دارالولایه و از شمال به رواق دارالشرف و از جنوب به ایوان شمالی دارالسیاده(به طرف مسجد گوهرشاد) متصل می باشد. بنای این رواق نیز مربوط به عهد تیموریان است که به دستور بانو گوهرشاد ساخته شده و حدود 373 مترمربع مساحت دارد. رواق دارالسیاده ازلحاظ تزیینات مجموعه ای از انواع هنرهای تزیینی معماری سنتی و اسلامی است که سقف این بنا با رسمی بندی و آینه کاری در طرح های گره اجرا و تزیین شده و این کار مربوط به سال 1300 هجری قمری می باشد که قبل از این پوشش سطوح رواق به صورت کاشی کاری بوده و نام استادکار رواق آن زمان محمدتقی ناظم آستانه مبارکه بر کتیبه سنگی نزدیک درِ طلای ایوان دارالسیاده مکتوب شده و تاریخ بازسازی و آینه کاری آن به حدود 60 سال قبل برمی گردد. 4- رواق دارالسعاده: این رواق درمشرق حرم مطهر بعد از رواق حاتم خانی و درامتداد آن و متصل به ایوان طلای صحن آزادی می باشد و به عصر قاجاریه مربوط می شود که در سال 1251 هجری قمری ساخته شده و162 مترمربع مساحت دارد. 5- رواق دارالسلام: این بنای عالی و باشکوه یکی از رواق های جنوب شرقی حرم مطهرمی باشد که از شمال به رواق حاتم خانی و از مشرق به رواق دارالسرور و دارالعزه محدود است . محرابی بزرگ با کتیبه خطی زیبا و مجلل در ضلع جنوبی آن وجود دارد که از آینه کاری بسیار نفیس که با سبک ها و طرح های اسلیمی و ختایی و گل و برگ اجرا گردیده و مساحت آن حدود277 مترمربع می باشد . این رواق ازجمله بناهایی است که درزمان بانو گوهرشاد و به دستور وی پی ریزی شده است. این رواق تا سال 1334 هجری شمسی به صورت بنایی دوطبقه برای آسایشگاه خدام و طبقه تحتانی آن نیز محل انبار فرش بوده و در سال های 34 تا 38 هجری شمسی با تغییر بنا و کاربری آن ،به رواقی مجلل تبدیل و به رواق دارالسلام معروف گردید .دیوار و سقف رسمی بندی شده آن از روی سنگ ازاره به بالا تا سقف با طرح های نقوش هندسی و گره آینه کاری مزین شده و در قسمت باب ورودی به رواق حاتم خانی آینه کاری در طرح های اسلیمی وختایی که بسیار ارزشمند می باشد انجام شده و قدمت آینه کاری انجام شده در این رواق حدود 50 سال گذشته می باشد .