مناطقی که از هفت دولت آزادند

23 سال پیش مناطق آزاد باهدف اولیه توسعه اقتصادی و استفاده از ظرفیت های داخلی با نگاه صادرات محور ایجاد شدند. اما در دو دهه اخیر این مناطق که امروز شمار آن ها به 7 منطقه آزاد تجاری و ویژه اقتصادی افزایش یافته در جهتی خلاف توسعه اقتصادی کشور گام برداشته اند. این مناطق در حال حاضر به محلی برای واردات کالای خارجی تبدیل شده و هیچ تأثیری در اشتغال زایی پایدار و توسعه اقتصادی مناطق مذکور نداشته اند. طی سه سال اخیر نیز وضعیت مناطق آزاد روال گذشته را با فراز و نشیب هایی طی کرده و چندی پیش یک فوریت لایحه ایجاد 19 منطقه آزاد و اقتصادی (7 منطقه آزاد و 12 منطقه ویژه اقتصادی) در مجلس تصویب شده است. برای رفع مشکلات موجود در مناطق آزاد که اساساً تبدیل به مستمع آزادشده اند، دولت به دنبال ایجاد مناطق آزاد دیگر است که جای تأمل بسیار دارد. ازاین رو جا دارد برای آگاهی مسئولان مربوطه به مشکلات عدیده مناطق آزاد کشور که تاکنون چاره ای برای آن اندیشیده نشده پرداخته شود. افزایش قیمت زمین عدم تولید ثروت و اشتغال برای بومیان ازیک طرف و افزایش قیمت زمین از طرف دیگر، جوانان منطقه را برای تهیه مسکن با مشکل مواجه کرده است. شاید افزایش قیمت زمین برای اشخاصی که دارای ملک و املاک در منطقه هستند، اثر کوتاه مدت مناسبی داشته باشد، اما برای جوانان و بومیانی که خانه ای ندارند، خرید مسکن تبدیل به یک آرزو می شود. همچنین افرادی که دارای زمین هستند، با فروش آن، نه با کار و تولید، سرمایه ای به دست می آورند که با هزینه آن در مدتی کوتاه یا بلند، تهیه مجدد زمین و مسکنی با همان شرایط برایشان دشوار است. عدم بهبود شاخص های توسعه در مناطق بررسی شاخص های رفاهی، اقتصادی و بهداشتی در مناطق آزاد ازجمله نرخ اشتغال، تعداد کارگاه های صنعتی و شاغلان در آن ها، تعداد مشترکین آب و برق، تعداد مؤسسات درمانی، مراکز پزشکی، حکایت از آن دارد که این شاخص ها طی بیست وچند سال اخیر بهبود چشمگیری نداشته اند. وجود مناطق محروم در جوار مناطق آزاد عدم تأمین زیرساخت قبل از تأسیس و بعد از تأسیس، باوجود گذشت بیش از 20 سال از فعالیت مناطق آزاد، ایجاد نکردن موقعیت شغلی و رفاهی متوازن برای مناطق و از طرفی بالا بردن هزینه های زندگی ازجمله مسکن، به شکاف طبقاتی در این مناطق دامن زده و اغلب بومیان منطقه در وضعیت مناسبی به سر نمی برند. در برخی از ایشان در بهترین حال، کارگران ارزان و نگهبانان افراد سرمایه دار و بعضاً سودجو (که جهت سو ءاستفاده به این مناطق سرازیر شده اند) هستند. لذا تأسیس مناطق آزاد، راهکار مناسبی جهت توانمندی بومیان نیست. ناموفق در هدف اصلی با توجه به قوانینی نظیر سهولت در ویزای خارجی در مناطق، تأسیس بانک خارجی و نظر به نمونه های مشابه مناطق آزاد در کشورهای دیگر، اصلی ترین هدف تشکیل مناطق، جذب سرمایه گذار خارجی و توسعه تولید و اشتغال با استفاده از سرمایه خارجی است. از سوی دیگر طبق آمار، به طور میانگین سرمایه گذاری خارجی در مناطق آزاد سالانه حدود 40 میلیون دلار بوده که این آمار در مقایسه با آمار کشورهای همسایه تقریباً صفر است. همچنین درمجموع 9 سال گذشته، کمتر از 350 میلیون دلار سرمایه خارجی در مناطق آزاد کشور جذب شده است. البته با شرایط موجود و بهبود روابط بین المللی کشور بهبود وضعیت سرمایه گذاری خارجی به خصوص در پروژه های عمرانی چشم انداز امیدوارکننده ای برای سال های آینده ایجاد کرده است. ناموفق در جذب سرمایه گذار داخلی تاکنون آمار سرمایه گذاری داخلی در مناطق آزاد تعریفی نداشته، بااین حال سرمایه گذاری خارجی در مناطق آزاد از وضعیت بهتری برخوردار است. با تبدیل مقادیر ریالی سرمایه گذاری با نرخ ارز، میزان سرمایه گذاری داخلی در 4 سال اخیر به صورت میانگین سالانه 1750 میلیون دلار بوده که معادل 43 برابر سرمایه گذاری خارجی است؛ اما نکته قابل توجه این است که هدف اصلی مناطق آزاد، جذب سرمایه گذاری خارجی است. بااین وجود بازهم آمارهای مربوط به سرمایه گذاری در مقابل نمونه های مشابه کشورهای همسایه همچنان ناچیز است. عدم زیرساخت مناسب جهت تولید با مقایسه زیرساخت های مناطق آزاد کشورهای مجاور با زیرساخت های مناطق آزاد کشورمان، مشاهده می شود بعد از 20 سال، زیرساخت های لازمی که مناطق آزاد کشورهای دیگر در بدو تأسیس دارا بودند، هنوز در مناطق آزاد ایران تأمین نشده است. به عنوان نمونه می توان به گزارشی از مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی اشاره داشت که در قسمتی از آن، زیرساخت های منطقه آزاد چابهار با یک منطقه آزاد در چین و امارات مقایسه شده بود؛ با مشاهده این گزارش، به سادگی درمی یابیم ایجاد مناطق آزاد در ایران، بدون توجه به زیرساخت و توجیه اقتصادی صورت می گیرد. جالب آن است که با توجه به تعداد مناطق آزاد در برخی از کشورهای صنعتی پیشرفته، شاهد تعداد اندکی منطقه هستیم، حال وجود 14 منطقه آزاد و 80 منطقه ویژه در ایران که در شرایط کنونی از تولید و زیرساخت مناسبی برخوردار نیست، چه توجیهی دارد؟ عدم کارشناسی در مکان یابی مناطق آزاد تصمیمات نادرست برای ایجاد منطقه آزاد، یکی از عوامل دور ماندن آن ها از اهداف خود می باشند. برای ایجاد مناطق، باید به مواردی نظیر بازار هدف، کشورهای مجاور و انگیزه های سرمایه گذاران داخلی و خارجی توجه کرد. صرف توجه به حوزه مسئولیت، حوزه استحفاظی و حوزه انتخابی خود، مشکلات را مضاعف می کند. به عنوان مثال ایجاد منطقه آزاد در مرز با کشور افغانستان بدون تأمین زیرساخت و یا ایجاد منطقه آزاد در مجاورت منطقه ای دیگر در داخل کشور، چه توجیهی دارد؟ قدری تأمل با توجه به مشکلات ذکرشده پیرامون مشکلات مناطق آزاد موجود، به نظر می رسد گسترش آن ها به روش فعلی صرفاً به مشکلات آن می افزاید. لذا جهت افزایش مناطق، باید طرح جامعی توسط مسئولان تدوین شود که طی آن، هدف از ایجاد منطقه، اصلاح مناطق آزاد فعلی، حذف مناطق فاقد توجیه، اصلاح قوانین و مقررات، ایجاد زیرساخت لازم برای مناطق جدید، ایجاد مرحله به مرحله مناطق و نظارت بر روی هر یک از شاخص ها و اهداف تعیین شده در بازه های مشخص، مسئولیت هر یک از دستگاه ها، تخمین درآمد و مواردی ازاین دست دقیقاً تعیین شده باشد. قطعاً اتخاذ تصمیمات مقطعی و منطقه ای برای حوزه های انتخابی، غیر کارشناسی بوده و در سطح کلان به اقتصاد کشور آسیب خواهد زد.