داربست هایی که آثار باستانی شده اند

اواخر دهه 1340 خورشیدی، کسانی که به تماشای گنبد سلطانیه می رفتند، فضای زیرین گنبد را پوشیده از داربست هایی می دیدند که به تازگی برای مرمت بنا نصب شده بود. اکنون بیش از 40 سال می گذرد. روستای کوچک سلطانیه جامه شهری به خود پوشیده، گنبد سلطانیه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده، حریم گنبد خریداری و آزادشده، پایه بسیاری از بناهای تاریخی و برج و باروی سلطانیه قدیم از زیرخاک سر برآورده ، شمار گردشگران سلطانیه ده ها و بلکه صدها برابر شده، اما در تمام این مدت یک چیز بی کم وکاست بر جای خود باقی مانده است؛ داربست های زیر گنبد! 40 سال برای مرمت این ها هم دیگر تاریخی شده اند و برای آیندگان پیامی از زمانه ما دارند اگر در سده چهاردهم میلادی، بودند کسانی که با ابزارهای کمابیش ابتدایی، می توانستند بزرگ ترین گنبد خشتی - آجری جهان را طی 10 سال برپا کنند، در سده بیستم و بیست ویکم هستند سازمان هایی که نمی توانند پس از 40 سال، مرمت بخشی از همان بنا را به سرانجام برسانند. مرمت بناهای تاریخی که شمارشان در ایران به شکل نادقیق حدود یک میلیون فقره برآورد شده کاری است بی پایان. بناهای قدیمی هرچند سال یک بار نیازمند مرمت هستند و تا مرمت یکی به پایان برسد، دیگری نیازمند مرمت می شود. بااین حال، برخی مرمت ها به قدری طولانی شده که نارضایتی مردم و گردشگران را به همراه آورده است. طول کشیدن مرمت بد نیست دراین باره، محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می گوید: مرمت کاری است که باید با دقت و حوصله زیاد انجام شود و طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی همیشه چیز بدی نیست. مثلاً مرمت دیوارنگاره های کاخ چهل ستون اصفهان این فرصت را برای گردشگران به وجود آورده که از نزدیک با چگونگی و مراحل مرمت آشنا شوند. عوامل طولانی شدن مرمت بناها البته کم نیستند بناهایی که اولاً مرمتشان دور از چشم مردم صورت می گیرد و ثانیاً درهایشان سال های سال به روی مردم بسته مانده است. نمونه این نوع بناها، گنبد خانه مسجد جامع قزوین است که از چند دهه پیش زیر داربست رفته و در تمام این مدت گردشگران و نمازگزاران حق ورود به آنجا را نداشته اند. طالبیان درباره این دسته از مرمت ها می گوید: بدون آنکه بخواهم وارد مصادیق شوم، چند عامل عمده را در طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی مؤثر می دانم: نخست اینکه هم زمان با مرمت آثار، برخی بررسی های چند رشته ای و انجام یک سلسله آزمایش ها ضرورت پیدا می کند. این بررسی ها گاهی فراتر از پیش بینی های اولیه هستند و کار را به کندی می کشانند؛ دوم اینکه خیلی اوقات هنگام مرمت به لایه های جدیدی می رسیم که نیازمند پی گردی های معماری یا حتی باستان شناسی است؛ سوم اینکه مرمتگران ما مجهز به فنّاوری و ابزارهای جدید نیستند؛ چهارم اینکه اعتبارات کافی برای مرمت بناهای تاریخی وجود ندارد و تخصیص همان اعتبارات کم نیز با مشکلاتی همراه است؛ و پنجم اینکه مجموعه ای از مشکلات مدیریتی شامل پیش بینی نکردن بودجه، خطا در تدوین جدول زمانی، جابه جایی مکرر مدیران و ناکارآمدی مرمتگران، طرح های مرمتی را دچار اختلال می کند. چشم میراث فرهنگی به دست خارجی ها اگرچه معاون سازمان میراث فرهنگی به ناکارآمدی مرمتگران تلویحاً اشاره می کند، اما این مشکل جدی تر از تصورات اولیه است و سازمان میراث فرهنگی به دلایل مختلف از به کارگیری و تربیت مرمتگران خبره بازمانده است. در سال های دورتر انتخاب مرمتگر با سنجه های سخت گیرانه صورت می گرفت و در صورت لزوم از مرمتگران خارجی دعوت به عمل می آمد. برای نمونه، در دهه 1350 یکی از برجسته ترین مرمتگران ایتالیایی به نام اوژن گالدیری به ایران آمد تا مدیریت طرح مرمت و پی گردی های معماری در مسجد جامع عتیق اصفهان را عهده دار شود. او نه فقط کار خود را به درستی انجام داد بلکه در ارتقای دانش مرمتگران ایرانی نقش مهمی ایفا کرد. گالدیری گزارش اقدامات خود را در کتابی با عنوان مسجد جامع اصفهان منتشر ساخت تا رسمی فراموش شده برای گزارش دهی و پاسخگویی به جامعه علمی را به همتایان ایرانی خود یادآور شود هرچند در این کار ناکام ماند. مرمتگران صاحب نام دستمزد بالا خواهند طالبیان می گوید: تکرار تجربه هایی مشابه و دعوت از گالدیری در شرایط کنونی دشوار است. مرمتگران صاحب نام دستمزد زیادی به صورت ارزی (دلار و یورو) می گیرند و همکاری با آن ها از توان سازمان میراث فرهنگی خارج است. بااین حال، در مورد میدان نقش جهان به محض اینکه رئیس جمهور در سفرشان به اصفهان، بودجه 40 میلیارد تومانی را برای آثار تاریخی استان در نظر گرفتند، دعوت از دو گروه بین المللی برای ارائه طرح های مرمتی در دستور کار قرار گرفت. او می افزاید: در مواردی مانند بازسازی ارگ بم و مرمت زیگورات چغازنبیل از مرمتگران خارجی استفاده کردیم، به این علت بود که گروه های مرمتگر هزینه و تجهیزات کارشان را خودشان تأمین کرده اند. اشاره او به حضور ژاپنی ها در بازسازی ارگ بم و فعالیت ایتالیایی ها در تخت جمشید و پاسارگاد است. ایتالیایی ها از زبده ترین مرمتگران آثار تاریخی، خصوصاً آثار سنگی هستند اما ژاپنی ها که شهرت و مهارت به مراتب کمتری در این حوزه دارند، با کمک به مرمت ارگ بم، این فرصت دیریاب را به دست آورده اند که ضمن حضور در بزرگ ترین اثر خشتی جهان، دانش و تجربه خود درزمینهٔ آثار خشتی را ارتقا بخشند. با این وصف، اگر سازمان میراث فرهنگی، هزینه مرمتگران خارجی را تمام و کمال بپردازد، در اینکه چه کسانی را برای مرمت چه آثاری به کار گیرد، مختار خواهد بود اما وقتی چشم به دست خارجیان می دوزد، دایره انتخاب هایش به شدت محدود و تابع تمایل خارجی ها می شود. مرمت های نامرتب شیوه نصب داربست روی بناهای تاریخی و تخریب منظر این آثار موضوع دیگری است که همواره موردانتقاد مردم و گردشگران بوده. گردشگران داخلی و خارجی که طی 10 سال اخیر به اصفهان رفته اند، ایوان عالی قاپو را پوشیده از داربست های زمخت و زنگ زده ای دیده اند که زیبایی های این کاخ و میدان نقش جهان را به چالش کشیده است. فلورانس، بارسلون، فرایبورگ، ایروان و سن پترزبورگ خواهرخوانده های اصفهان هستند اما هیچ کدام به اندازه این خواهر زیباروی، شلخته وار و نامرتب نیستند. در این شهرها، آثار تاریخی داربست های مخصوص و غالباً متحرکی دارند که بانظمی خاص نصب می شوند. در صورت امکان، داربست ها را با عکس دقیقی از بنا در مقیاس 1:1 می پوشانند تا سیمای اثر در وضعیت پیش از مرمت نمایش داده شود. در ایران اما، داربستی که امروز برای نصب تابلوی فلان سوپرمارکت مورداستفاده قرار می گیرد، فردا ممکن است برای عملیات مرمت به تخت جمشید منتقل شود. مهم این است که بتوان از آن بالا رفت! وقتی مسئولیت ها متوجه خصوصی ها می شود معاون سازمان میراث فرهنگی این مشکل را می پذیرد اما مسئولیت را متوجه بخش خصوصی می کند: شرکت هایی که در کار ساختمان سازی یا تهیه داربست هستند، داربست های جدید را از خارج وارد نمی کنند. درنتیجه این نوع داربست ها که هم کارکرد بهتری دارند و هم فوق العاده شکیل هستند، در بازار داخلی یافت نمی شود. کلام آخر طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی به هر دلیل موجه یا ناموجهی که باشد، افزون بر آنچه گفته شد، خالی از تأثیرات روانی نیست. گویی داربست ها به بخشی از هویت بناهای تاریخی تبدیل شده اند تا کارآمدی و سلامت اداری سازمان میراث فرهنگی را نزد افکار عمومی به چالش بکشند. آیا سازمان میراث فرهنگی در محاسبات مربوط به مرمت بناهای تاریخی، هزینه های اجتماعی آن را نیز برآورد کرده است؟