بناهای تاریخی در خدمت سوداگران

هنوز آماری از تخریب بناهای تاریخی در تهران و ثبت آن ها به طور یکپارچه در فهرست آثار ملی کشور وجود ندارد. هرچند پیگیری ها از وجود 114 خانه تاریخی ثبت شده در تهران خبر می دهد اما همچنان هیچ فهرست منسجم و یکپارچه ای از بناهای تاریخی تهران که شامل خانه، حمام، کاروانسرا و... می شود، در اداره میراث فرهنگی استان تهران و دفتر ثبت آثار تاریخی کشور وجود ندارد. 114 خانه تاریخی درحال حاضر استان تهران به رغم برخورداری از تعداد قابل توجهی خانه و بنای تاریخی که حالا دیگر به دلیل بی توجهی و کوتاهی مالکان حقوقی و حقیقی یکی پس از دیگری در نوبت تخریب قرارگرفته اند، تنها 114 خانه تاریخی را در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسانده است. آماری که تهران را باوجود داشتن خانه های ارزشمند تاریخی حتی در رتبه پنجم و ششم فهرست آثار ثبتی شهرهای تاریخی کشور قرار نمی دهد. تهیه شناسنامه برای جلوگیری از تخریب بااینکه برخی از کارشناسان معتقدند که ثبت آثار تاریخی به تنهایی ضامن و ابزار حفاظت از یک بنا به شمار نمی رود و با ثبت یک بنای تاریخی نمی توان به حفظ آن اثر امیدوار بود. اما گفته می شود شناسنامه دار شدن بناهایی که برخوردار از ارزش های تاریخی و معماری هستند راه را بر آسان ترین و کوتاه ترین مسیر تخریب می بندد. نمونه هایی از تخریب خانه ها توسط سوداگران هرچند که در سال های گذشته، سودای ساخت وساز در تهران به قدری بالا گرفت که مخربان بناهای تاریخی نیز به خانه ها و آثاری که در زمره آثار ثبتی قرار داشتند هم رحم نکردند و آرامگاه رضاشاه در زاویه بنای حضرت شاه عبدالعظیم، خانه یخچالی که بنایی متعلق به دوره معاصر بود و در خیابان 17 شهریور قرار داشت ازجمله آثاری بودند که باوجود ثبت در فهرست آثار ملی برای همیشه تخریب شدند. همچنین خانه قائمی با شماره ثبتی 10865 متعلق به دوره پهلوی اول، عمارت خیابان صداقت با شماره 12216 متعلق به دوره قاجار در خیابان چهارراه لشگر، خانه حافظ، متعلق به دوره پهلوی اول در تقاطع خیابان حافظ ـ جمهوری، خانه عامری مربوط به دوره قاجار و در محدوده میدان فردوسی،حمام معیر الممالک، تپه مرتضی گرد، خانه جلال الدین تهران و خانه توران ازجمله بناهایی بودند که در فهرست آثار ثبت شده قرار داشتند اما بدون توجه به ارزش های ملی این آثار برای همیشه نابود شدند و از بین رفتند. تخریب آثار به بهانه توسعه تخریب آثار با هویت اما بدون شناسنامه؛ یکی از روایت های تلخ تهران امروز است. تهرانی که با ساختمان های عظیم الجثه و بی هویت اش پا بر اصالت تاریخی اش می گذارد و جز ویرانی و حجم انبوه ساخت وسازهای ناهمگون و بی هویت چیز دیگری به جا نمی گذارد. در سال های اخیر اما کم نبودند خانه هایی که واجد ارزش های تاریخی و معماری بودند اما به بهانه توسعه و نوسازی چهره تهران را به شدت خدشه دار کرده اند. سینما آرش که در خیابان مولوی با بیش از نیم قرن قدمت واقع شده بود صرفاً به دلیل توسعه ایستگاه مترو تخریب شد. این سینما که در سال 1339 با نام سینما کوروش شروع به کارکرد رقیب نخستین سینمای جنوب شهر تهران یعنی سینما تمدن بود اما نخستین ها عاقبت خوشی نداشتند هر دو مورد تخریب قرار گرفتند. ساختمان پرچم که نخستین هتل آپارتمان ایران محسوب می شد و تبدیل به خاطره 70 ساله پایتخت نشینان شده بود یکی از بناهای باارزش معماری بود که در حسرت ثبت تخریب شد. ساختمان پرچم یا ایران اسکرین که سال ها وقف جامعه تعلیمات اسلامی بود، پس از واگذاری به مالک شخصی، نتوانست از تیشه های برج سازی جان سالم به در ببرد، و این ساختمان که درست در حریم مسجد تاریخی فخرآباد قرار داشت به صورت کامل تخریب شد و جایش را به یک مجتمع تجاری داد. سرای دلگشا یکی از آثار مربوط به دوره قاجار بود که در تهران، خیابان 15 خرداد، بعد از چهارراه گلوبندک، روبروی میدان ارگ، پلاک 958 جای گرفته بود که این اثر در تاریخ 14 آبان 1386 با شمارهٔ ثبت 19848 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید اما در سال 1389 این اثر تاریخی به حکم دیوان عدالت اداری از ثبت آثار ملی ایران خارج و تخریب شد. این درحالی است که بر اساس قوانین و ضوابط میراث فرهنگی،این پاساژ جزو بافت تاریخی ثبت شده بازار و همچنین حریم درجه یک میدان ارگ محسوب می شد. سرای افشار نیز جزو بناهای ارزشمند شهر تهران به شمار می رفت. بنایی که قدمتش به اواخر قاجار و اوایل پهلوی می رسید. این ملک که در خیابان 15 خرداد غربی، کوچه تکیه دولت، پلاک 51 و در محدوده ثبت شده عرصه کاخ جهانی گلستان و ارگ سلطنتی قرار داشت تخریب و گودبرداری شد. به طوری که پیش از ثبت جهانی کاخ گلستان مالک سرای افشار این بنا را تخریب و به جای آن اقدام به بلندمرتبه سازی کرد. درحال حاضر به نظر می رسد که وضعیت بناهای تهران به مرز بحران رسیده است بناهایی که بدون شناسنامه و با شناسنامه آشکارا تخریب می شوند و جایشان را ساختمان های بلندمرتبه می گیرد. کارشناسان اما نسبت به تخریب بناهای تاریخی و ساخت وسازها به شدت اظهار نگرانی می کنند. شناسنامه ها فرومی ریزند رضا حشمتی، کارشناس میراث فرهنگی در این خصوص می گوید: بنای تاریخی هر شهر به منزله شناسنامه و هویت آن شهر و نماد فرهنگ، هنر و فن معماری زمان خود است. او معتقد است، یک بنای تاریخی در ابتدا به عنوان معرفی برای خود عمل می کند که شامل دوره ساخت، سبک معماری، معرفی سازنده، نوع کاربری و تاریخ ساخت آن بنا است و با تخریب آن دیگر جز خاطره ای از آن باقی نخواهد ماند. اما در بعد دیگر این تک بنا در یک مجموعه به هم پیوسته تعریف می شود که به آن بافت می گویند که به عنوان یک عنصر در یک مجموعه نقش آفرینی می کند و در صورت تخریب هر بنا علاوه بر پاک کردن مؤلفه های یک تک بنا به مرور شناسنامه آن شهر و در مقیاس بزرگ تر یک کشور پاک می شود. حشمتی تأکید کرد: تهران قدیم سابقه ای 200 ساله دارد و در بعضی از محله های آن مانند محله سنگلج تخریب بناها و بافت تاریخی با شتاب بیشتری نسبت به بخش های دیگر داشته است. به گفته او، درحال حاضر این محله به مرورزمان هویت خود را ازدست داده است و از آن به جز تعدادی تک بنا مانند خانه مستوفی الممالک، مسجد حاج رجبعلی، خانه دکتر حسابی، مسجد معیرالممالک و چند بنای دیگر چیزی باقی نمانده است. این کارشناس میراث فرهنگی همچنین در خصوص آمار تخریب بناهای تاریخی در تهران می گوید: متأسفانه آمار دقیقی از تخریب بناهای تاریخی تهران وجود ندارد مگر بناهایی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده باشد.