مهار بیابان در حاشیه بزرگترین پهنه آبی ایران

هوا بس ناجوانمردانه گرم است و کارگران با آب پاش های پلاستیکی در بیابانی که دیگر کمتر نشانی از بیابان دارد باتحمل رنج و مشقت فراوان مشغول آبیاری بوته ها و درختچه های کاشته شده هستند. اینجا سایت سپرغان ارومیه است. منطقه ای 350 هکتاری در غرب پارک ملی دریاچه ارومیه. کمتر از دو سال پیش و در واپسین روزهای اسفند 93 سپرغان بیابانی خشک و شوره زاری بیش نبود. در چوپانلوی سلماس و آغداش در میاندوآب نیز در مجاورت دریاچه ارومیه که روزگاری مملو از آب و زندگی بود بیابان ها و تپه های شنی ناباورانه ظهور کرده بودند. تصور اینکه اراضی مجاور بزرگ ترین پهنه آبی کشور در مدت کمتر از دو دهه به این روز افتاده باشد واقعاً سخت و دشوار بود اما خشکیدگی دریاچه درنتیجه ساخت بیش از 44 سد روی رودخانه های منطقه و حفر بالغ بر 90 هزار چاه مجاز و غیرمجاز در کنار چرای بی رویه دام چنان بلایی بر سر دریاچه و اراضی پیرامونش آورده بود که دیگر نه آبی وجود داشت نه گیاه و جانوری! اما اکنون به مدد طرح های مقابله با بیابان زایی و ریز گردهای نمکی در مجاورت دریاچه ارومیه، عملیات بیابان زدایی و تثبیت شن های روان توسط اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی در بیش از شش هزار هکتار از اراضی به اجرا درآمده است. بااینکه تا چشم کار می کند همه جا سبز شده اما آبیاری درختچه ها همچنان دستی صورت می گیرد. اگرچه زمان زیادی می برد تا این حجم درختکاری آبیاری شود اما کارشناسان منابع طبیعی ارومیه می گویند، منطقه قرق شده تا جلوی ورود دام گرفته شود ما نیز رعایت می کنیم و با ماشین آلات و تانکر آب را تا محل می رسانیم ولی برای اینکه پوشش گیاهی زیر چرخ تراکتورها له نشود به صورت دستی با کمک نیروهایی که به خدمت گرفته ایم آبیاری را به میزان 12 بار در سال انجام می دهیم تا درختچه ها کم کم بزرگ شده و نیاز آبی شان کمتر شود. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی می گوید: به منظور پیشگیری از بیابان زایی طرح ساماندهی مدیریت چرا در 200هزار هکتار از سامانه های عرفی حاشیه دریاچه ارومیه با مشارکت مردم و جوامع محلی به اجرا درآمده است که نتایج خوبی داشته و تا حد زیادی جلوی ریز گردها را گرفته است. رحمان وهاب زاده با اشاره به اینکه 47 هزار هکتار کانون اصلی گردوغبار در حوضه دریاچه ارومیه در این استان شکل گرفته و تاکنون 6200 هکتار آن مهارشده است، می گوید: برای احیای دریاچه ارومیه، وظایفی برای 30 دستگاه اجرایی تعیین شده و این دستگاه ها مکلف به اجرای راهکارهای مصوبی هستند که ستاد احیا برای آن ها مشخص کرده است ازجمله سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و به تبع آن اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی مکلف به کنترل کانون های ریز گرد و مهار بیابان زایی حوضه آبریز دریاچه شدند. افزایش 50سانتی متری تراز آب دریاچه در همین حال مجید موسی زاده، مدیر اجرایی احیای دریاچه ارومیه در اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی می گوید: از دی ماه سال93 به دلیل محدودیت زمانی که داشتیم باوجود شرایط جوی نامساعد و در سرمای منفی 20 درجه سانتی گراد، عملیات نقشه برداری و اجرایی برای ایجاد پوشش گیاهی در قالب ساخت چاله های هلالی و فلسی در بیابان های اطراف دریاچه انجام شد. او می افزاید: ابتدا کانون های بحرانی گردوغبار در استان آذربایجان غربی که در محدوده سه شهرستان ارومیه، سلماس و میاندوآب واقع شده بود را شناسایی کردیم و هم زمان مطالعات گیاه شناسی و انتخاب گونه های مناسب و سازگار با منطقه را در دست بررسی قراردادیم. او می افزاید: با آغاز بهار و درحالی که کمتر انتظار می رفت همه بذرهای کاشته به ثمر بنشیند اما جوانه های امید در نیمه های بهار 94 از دل خاک بیرون زدند تا مرحله بعدی عملیات بیابان زدایی آغاز شود. وهاب زاده درباره اعتبارات تخصیص یافته برای احیای دریاچه در حوزه منابع طبیعی می گوید: سال93، 5میلیارد و 550میلیون تومان اعتبار برای این اداره کل مصوب شد که به طور کامل تخصیص یافت. البته چون دیر پرداخت شد ما از محل طرح دیگری بودجه را تأمین کردیم چون نمی توانستیم زمان را از دست بدهیم و بعد که بودجه تخصیص یافت به همان طرح بازگرداندیم. اما بودجه مصوب سال94، 7میلیارد و 690 میلیون تومان بود که تا به امروز چهار میلیارد و 400 میلیون تومان آن تخصیص یافته است. این مسئول محلی، درعین حال با اشاره به افزایش 50سانتی متری تراز آب دریاچه، اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه را قابل تقدیر دانست و یادآور شد: لایروبی مسیرهای رودخانه های منتهی به کانون دریاچه و افزایش نزولات جوی در کنار سایر اقدامات ستاد احیا باعث تثبیت وضعیت دریاچه شده است. به گفته وهاب زاده با پیگیری های بی وقفه عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه، سازمان مدیریت و برنامه ریزی بالاترین اعتبار را به دریاچه اختصاص داده است که انتظار می رود با تداوم این روند، تنگناهای مالی و اعتباری احیای دریاچه ارومیه برطرف شود. ریز گردهای نمکی همچنان تهدید است هنوز بیش از ده ها هزار هکتار دیگر از کانون های بحرانی و بیابانی اطراف دریاچه باقی مانده که قرار است امسال و سال آتی زیرپوشش طرح های بیابان زدایی برود. بااین حال کابوس ریز گردهای نمکی همچنان بزرگ ترین دغدغه مردم و مسئولان محلی و ملی از بحران خشکیدگی دریاچه ارومیه است. از سوی دیگر این پرسش به قوت خود باقی است که آیا دریاچه ارومیه احیا می شود؟ دریاچه ای که زمانی بزرگ ترین پهنه آبی ایران و بعد از بحرالمیت، دومین دریاچه شور جهان نام گرفته بود حالا در نبردی نابرابر با عوامل انسانی مخرب برای ماندن و ادامه حیات چندین میلیون ساله اش تلاش می کند. ارومیه یکی از قدیمی ترین پارک های ملی ایران و ازجمله تالاب های بین المللی جهان است که در سال 1354 در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همین سال موفق شده بود تحت پوشش برنامه انسان و کره مسکون یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره نیز به ثبت برسد. بااین حال سه برچسب ملی و بین المللی هم نتوانست این پیکره آبی را از خطر نابودی نجات دهد. سدسازان و مجریان طرح های کشاورزی ناپایدار که تا 20 سال پیش، ارومیه و بهترین زیستگاه تالابی غرب آسیا را غده سرطانی آذربایجان می نامیدند با برنامه ریزی های ناسازگار با محیط زیست باعث شدند تا امروز باوجود همه تلاش های صورت گرفته بیش از نیمی از دریاچه ارومیه همچنان خشک باشد.