بیایید به مسکن حاشیه ای اعتبار ببخشیم

همواره به حاشیه نشینی شهرهای بزرگ با نگاه و دید منفی نگریسته می شود. هرچند این نوع اقامتگاه ها فاقد کوچک ترین مطالعه بنیادین و حتی بعضاً ابتدایی در ساخت وساز خود بوده اند، اما درهرحال باید پذیرفت که با همه اقدامات سلبی و ممانعت کننده ، این مجموعه ها درنهایت برای ساکنانش محیط مسکونی شده اند. حتی اگر بولدوزر برداریم و این محیط ها را تخریب هم کنیم ، دیرزمانی نمی گذرد که این سکونتگاه ها همچون قارچ در محلی دیگر سر برمی آورند . اگر می شد که علاج واقعه را قبل از وقوع انجام می دادیم آن هنگام دیگر شاهد این مسکن های بی دروپیکر در حاشیه شهرها نبودیم .اما شاید بتوان واقعه را پس از وقوع نیز علاج کرد .در حقیقت فرایند اعتباربخشی به مسکن های غیررسمی می تواند به مانند علاج واقعه پس از وقوع به حساب می آید ضمن آنکه به سود ساکنان این فضاها نیز هست . دلایل اعتباربخشی به وضعیت سکونتگاه های غیررسمی چیست؟ با فرض اینکه بخواهیم با نگاه مثبت به بافت های مسکونی و غیررسمی حاشیه شهرها بنگریم می توانیم این دلایل را برای پاسخ به پرسش بالا بیاوریم : پایین آوردن شاخص بی خانمانی باید قبول کنیم که اگر همین مسکن های حاشیه ای شهرها نبودند ، شاخص بی خانمانی که شاخصی مهم در تعیین درجه رفاه اجتماعی و اقتصادی یک کشور است ؛ بسیار بالاتر از وضعیت حال حاضر می شد .درست است که این مسکن ها ، کالبدی ناآراسته و ساخت و سازی غیرمجاز دارند ، اما به کاهش شاخص بی خانمانی(Homelessness) کمک می کند . سپر محافظ شهرهای بزرگ درروند مهاجرت و هجوم به شهر اصلی یا شهر مادر، سکونتگاه های غیررسمی و خود رشد یافته، مانند سپری محافظ ، نقش ضربه گیر شهرهای بزرگ را ایفا می کنند .اگر این حجم از مهاجرین وارد شهرها می شدند ، تبعات منفی اجتماعی ، اقتصادی و کالبد ساختمانی آن بسیار بیشتر از اکنون می شد که در یک نقطه متمرکز یا لوکالیزه هستند . خوابگاه شهرهای بزرگ از دهه 40 هجری شمسی و هم زمان با تحرک صنعتی و اقتصادی که در کشور روی داد ، کارخانه های صنعتی ملزم شدند برابر قانون، برای کارکنان خود واحدهای مسکونی بسازند .این الزام باعث شد که بهره برداری از یک واحد صنعتی یا کارخانه ، منوط و مشروط شود به احداث کامل واحدهای مسکونی برای کارکنان . شهر صنعتی البرز ، مجموعه مسکونی الوند ، پیکانشهر ، و شهر صنعتی کاوه که قبلاً شهر صنعتی ساوه نام داشت با چنین نگرشی شکل گرفتند .این محیط های مسکونی با قوانین وضع شده و با هزینه از سوی دولت ساخته شدند اما در سکونتگاه های غیررسمی حاشیه شهرها ، بدون این هزینه کرد ، خوابگاه شاغلان در شهرها تأمین شده است . یعنی چه بخواهیم و چه نخواهیم این مسکن ها به کمک شهر و دولت آمده اند . هویت دار بودن سکونتگاه های غیررسمی یکی از نکات مهم در بحث طراحی و برنامه ریزی محیط های شهری و مسکونی، هویت مند بودن این بافت هاست . واضح است که با بخشنامه و آیین نامه نمی توان به یک بافت مسکونی هویت بخشید یا از آن هویت را بازستاند . هویت در طول زمان و در طی فرآیندی 20 تا 30 ساله و بر پایه تعاملات اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی شکل می گیرد .نکته اینجاست که این فرآیند شکل گیری هویت در مورد فضاهای مسکن غیررسمی حاشیه شهرها خودبه خود ایجادشده است . خوداتکایی نسبی و اشتغال درست مانند هویت بخشی ، نمی توان تعاملات اجتماعی از نوع خوداتکایی و اشتغال را به زور به یک بدنه اجتماعی متمرکز در محیطی مسکونی تزریق کرد . این محیط های غیررسمی ، خود به نوعی نیازهایشان را تأمین می کنند و فقط خوابگاه صرف نیستند بلکه بافتی نسبتاً خوداتکا نیز هستند . در همین راستا، بحث اشتغال البته آن هم به طور نسبی در این محیط ها به سطحی قابل تعریف و گاه پایدار نیز رسیده است . خلاصه آنکه ، وجوه منفی که این نوع سکونتگاه ها با خود حمل می کنند، نسبت به مشکلات بافت های فرسوده درون شهرها ، راه حلی نسبتاً ساده تر و قابل رفع شدن دارند. مثلاً در این نوع محیط های سکونتی ، غول بی شاخ و دمی به نام تراکم فروشی آن چنان که در شهرها و حتی بافت های فرسوده آن وجود دارند ، دیده نمی شود . هرچند در بافت های فرسوده نام تراکم فروشی به تراکم تشویقی تغییر نام پیداکرده بااین حال سال هاست که شاهدیم در هزاران هکتار بافت فرسوده شهرها ، آن چنان فعل وانفعال چشمگیری در خصوص تغییر وضعیت مسکن در بافت فرسوده دیده نمی شود که دلیل اصلی آن فقدان عوامل اصلی شکل دهنده سکونت است .هرچند زمانی این عوامل وجود داشته اند اما اینک از بین رفته اند .درحالی که این عوامل کمابیش و نه به طور کامل در سکونتگاه های غیررسمی وجود دارد . بافت های مسکونی حاشیه ای و غیررسمی نیازمند دیده شدن مسائل و نیازهایشان و اعتبار بخشیدن به آن ها هستند .می توان به این بافت ها به شکل یک فرصت نگریست تا تهدید .