چهار+ یک خطر پیش روی پایتخت

وقوع سه حادثه در فاصله زمانی کمتر از سه ماه در شهر تهران؛ انفجار در شهران به علت فرونشست زمین و نشت گاز (28 خرداد)، فرونشست زمین در خیابان پیامبر (ص) (11 شهریور) و انفجار تأسیسات برق در محله ستارخان (14 شهریور) آن هم در یک موقعیت جغرافیایی خاص (شمال غرب) و اخیراً فرونشست بزرگراه آزادگان به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی آژیر خطر را برای پایتخت نشینان به صدا درآورد. بااین حال بعد از گذشت یک دوره کوتاه غلیان هیجانات و احساسات، اوضاع عادی شده است. انگار برای کسی مهم نیست که چنارستان حالا به جز خطر زلزله مقام اول جهان را در فرونشست زمین به خود اختصاص داده است. با این که تونل مترو می تواند در دسترس ترین متهم دو حادثه از سه حادثه اخیر باشد، به نظر می رسد واکاوی علل حادثه به سرنخ خطرات گسترده تر و پایدارتری می رسد؛ یکی از این سرنخ ها سست شدن خاک تهران است. خشک سالی و برداشت نامتعارف آب از چاه های غیرمجاز، علاوه بر خشک شدن دیگر چاه ها و مشکل در تأمین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار شده است، مناطقی که پیش ازاین قطب کشاورزی در منطقه به حساب می آمدند. به دلیل نابودی آبخوان ها دشت ورامین با وسعتی بالغ بر 700 کیلومترمربع، در سه ناحیه فرونشست زمین داشته که با توجه به نزدیک بودن راه آهن تهران - مشهد به این اراضی این تأسیسات در معرض خطر هستند. علاوه بر این، با ادامه روند فرونشست ها تخریب مناطق مسکونی، تأسیسات شهری و خطرات جانی و مالی را در پیش خواهیم داشت. درحالی که هنوز علت حادثه شهران که 28 خردادماه سال جاری روی داد و در آن ریزش و نشست زمین باعث ترکیدگی لوله گاز و انفجار شد، به صورت کامل مشخص نشده است؛ ظرف کمتر از سه ماه دومین حادثه با ظاهری مشابه بازهم در غرب تهران اتفاق افتاد. مدیران شهرداری تهران در اولین دقایق بروز حادثه درباره علت وقوع حادثه اعلام کردند که نشت آب ناشی از خطوط اصلی قدیمی و فرسوده علت حادثه بوده است و نشست زمین در خیابان پیامبر ربطی به حفاری تونل مترو ندارد. اما پرورش، مدیرعامل آبفای تهران چنین نظری ندارد و می گوید به طورقطع می توان گفت که این موضوع هیچ ارتباطی با مسئله آب نداشته و دو لوله 500 و 150 میلی متری این منطقه کاملاً سالم هستند. حادثه خیابان شهران نیز در بالای سر تونل در دست احداث برای خط شش مترو رخ داد. تحقیقات در مورد علت وقوع حادثه شهران که در ساعات اولیه بامداد روز جمعه 28 خردادماه سال جاری با صدای انفجار لوله گاز همراه شده بود، چند ماه ادامه داشت تا اینکه معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران چند روز قبل از حادثه نشست زمین در خیابان پیامبر با استناد به نتایج به دست آمده از سوی گروه های تحقیقاتی مختلف درباره علت بروز حادثه شهران، مترو تهران را عامل اصلی وقوع حادثه و درنهایت ترکیدگی لوله گاز معرفی کرد. اسماعیل نجار با اشاره به اینکه بافت خاک در محدوده خیابان شهران از چسبندگی کافی برخوردار نبوده و حفر تونل مترو باعث فروریزش خاک شده گفت: همین امر نیز سبب فشار به لوله گاز، آب و کابل های انتقال برق شده و درنهایت منجر به گسستگی در این خطوط و حریق شده است. او درباره ادعای مدیریت شهری مبنی بر وجود مغار در محدوده منطقه شهران تأکید کرده بود اگر هم وجود مغار عامل اصلی ریزش خیابان در محدوده شهران باشد سؤال اینجاست که چرا پیش از آغاز عملیات حفاری مترو، این مغار شناسایی نشده است. دقیقاً سه روز بعد از حادثه خیابان پیامبر (ص)، مرکز توزیع برق ستارخان طرشت دچار حادثه و برق این منطقه قطع شد که به گفته مدیرعامل شرکت برق منطقه ای تهران علت اصلی این حادثه برخورد بیل مکانیکی شهرداری با کابل برق فشارقوی بوده است. بااینکه حادثه 14 شهریور به فرونشست زمین ارتباطی نداشت، ریسک خطرپذیری زندگی در شهر تهران را نمایان کرد و یک بار دیگر بر عدم امنیت زیرساخت ها صحه گذاشت. پس از آن هم که حادثه ریزش تونل مترو در کیانشهر بر این ریسک افزود. تهدید دیگر که زیر پای تهران خودنمایی می کند قرار داشتن چهار گسل شمال، مشاء، ری و پیشوا در پهنه شهر تهران است که فقط فعال شدن یکی از آن ها برای وقوع هر فاجعه ای در تهران کافی است. مثلاً گسل شمال تهران، از ناحیه شهری کل مناطق شمالی شهر تهران و در ادامه، از پهنه مسکونی جنوب شهر کرج عبور می کند و هم اکنون بخش هایی از منازل مسکونی یا در فرادیواره این گسل ساخته شده یا در مناطق 1، 2، 3، 4، 5، 21 و 22 شهرداری تهران در حال ساخت است، همچنین نزدیکی گسل مشاء به ناحیه شمال و شمال شرقی تهران و عبور آن از حدود 36کیلومتری شمال شرق این شهر در تلاقی با گسل شمال تهران در محل روستای کلان و درنهایت وجود گسل های ایوانکی، شمال و جنوب ری و کهریزک و خطواره های مهم ساختاری در ناحیه جنوب و جنوب غربی تهران، مشخص می کند که پهنه شهری کنونی در معرض گسیختگی مستقیم گسلش زمین لرزه ای واقع بوده یا در نزدیکی پهنه های لرزه زا قرار دارند. از سوی دیگر ساخت وساز در حریم گسل های فعال در محدوده شهری کرج بزرگ، مارلیک، ماهدشت نیز در حال انجام است. باوجود چنین خطراتی و اذعان معاون وزیر راه و شهرسازی مبنی بر این که زیست پذیری در تهران به شدت پایین است، بافت های فرسوده و حتی بافت های جدید شهر تهران به شدت در برابر حوادث آسیب پذیر هستند؛ تا جایی که یک کارشناس ایمنی ساختمان می گوید: حوزه بافت فرسوده یکی از دغدغه های شهر تهران است اما واقعیت این است که تاب آوری ساختمان های جدیدالاحداث هم اصلاً خوب نیست و به جرئت می توان گفت عمر ساختمان های جدید به 30 سال هم نخواهد رسید؛ درحالی که متوسط عمر استفاده از ساختمان در جهان 90 سال است. جواد نوفرستی، ایجاد مدیریت واحد شهری را ضروری می داند و معتقد است: در حال حاضر شاهد کمترین هماهنگی بین دستگاه های خدمات رسان همچون شهرداری، اداره برق، گاز، آب، مخابرات و غیره با یکدیگر هستیم. مثلاً شهرداری، خیابانی را آسفالت می کند و در عرض کمتر از یک ماه دستگاه های دیگر برای ایجاد خدمات آب، برق و گاز و موارد این چنینی، آسفالت را تخریب می کنند؛ زیرا هیچ گونه هماهنگی بین این دستگاه ها وجود ندارد. در این شرایط که دستگاه ها حاضر نیستند در ساده ترین خدمات با یکدیگر هماهنگ باشند، ایجاد مدیریت واحد کمی خوش بینانه به نظر می رسد. بعد از حادثه شهران، دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری نامه ای به وزیر کشور و دبیر هیئت دولت ارسال کرد که تمهیدات 12 گانه ای برای جلوگیری از بحران های مشابه را نشان می داد؛ بااین حال در این نامه بر ایجاد وحدت رویه در مدیریت کلان شهر تهران اشاره چندانی نشد.