دانش و دانشگاه در ایران

تاریخ چندین هزارساله فرهنگ ایران سرشار از نوآوری های علمی و فنی در زمینه های دانش های نظری و عملی است. پژوهش های علمی با رویکرد عقلانی و سیستمی و بهره گیری از تکنولوژی های نوین و مطالعات میدانی و آزمایشگاهی و مدل سازی های تئوریک ریاضی، بخش بزرگی از سنت های غنی مهندسی و فنون و هنرها در ایران فرهنگی را بازشناسانده است. این بررسی ها نشان داده که ژرفنای تاریخ فرهنگ ایرانی بسی فراتر از اسناد نوشتاری و نقلی بوده است. تاریخ مهندسی و فنون در ایران، گستره ای پهناور از علوم طبیعی، شناخت پدیدارها، کاربرد مواد، بهره گیری معقول از عناصر طبیعت چنان آب و باد و خاک و آتش و هوا، سبک های ساختمانی و معماری متناسب با شرایط اقلیمی، دستگاه های مکانیکی و تبدیل انرژی یا سیستم های ارتباطاتی را در برمی گیرد. علوم و دانش های فیزیک و شیمی و بیولوژی، فلزکاری، علوم و فنون کاریزها، چاه های آرتزین، بادگیرها و سیستم های خودگردان سرمایشی و گرمایشی، آسیاب های بادی و سبک های چهارتایی و چهار ایوانی، گنبدهای بی قالب، سدهای قوسی و پل بندها، راه ها و هنرهای شنیداری موسیقی، فهم هایی از این گستره پهناورند. تأسیس دانشگاه 200 سال قبل از اروپا نزدیک به هزار سال پیش، و دو سده قبل از آن که نخستین دانشگاه اروپایی در بولونیا تأسیس شود، خواجه نظام الملک، در نیشابور اصفهان، بغداد و دیگر شهرهای بااهمیت، مدارس عالی یا دانشگاه هایی تأسیس کرد. این مدارس عالی که ازنظر تشکیلات و اداره باهم در ارتباط کامل بودند به افتخار نام او نظامیه نام گرفتند. پروفسور ریچارد فرای، استاد سابق دانشگاه هاروارد معتقد است: نظامیه ها الگوهایی شدند برای دانشگاه های آینده، و همان گونه که می دانید در نظامیه ها به دانشجویانی که به درجات بالاتر علمی می رسیدند، جایزه و عبا و عمامه افتخار می دادند. عموم مورخین باور دارند که کلاه و ردای فارغ التحصیلی که در دانشگاه های غربی به فارغ التحصیلان داده می شود از این سنت شرقی ریشه گرفته است و تاریخ آن به هزار سال پیش و به شرق می رسد. تأسیس شهر علم در تبریز یکی دیگر از کارهای جسورانه ای که به پیشبرد علم کمک بسیار کرد، تأسیس شهر علم در تبریز به دست رشید الدین فضل الله، وزیر اعظم ایلخانیان بود که ربع رشیدی خوانده می شد. چنانکه از وقف نامة رشیدالدین فضل الله برمی آید، در این شهر خوش ترکیب، اجتماعی متنوع، از دانشوران، متخصصان، پزشکان و مهندسان گردآمده بودند. او در نامه ای به پسرش، که والی حلب در سوریه بود، می نویسد: در اینجا ما تعداد 24 کاروانسرا، 1500 باب مغازه و 30،000 باب خانه، به علاوه چندین حمام، چند باغ دلگشا، چندین آسیاب و کارخانجات نساجی و کاغذسازی ساخته ایم و مواجب روزانه، حق بازنشستگی، هزینه خرید لباس سالانه، پول خرید صابون و شیرینی برای همه دانشمندان اختصاص داده ایم. دکتر حسین معماریان، دانشگاه تهران می گوید: مهندسی با مفهوم نوین آن و به عنوان یک رشته رسمی اول بار در دوره رنسانس در اروپا، و برای طراحی استحکامات نظامی، پدیدار شد. این دانش آموختگان درواقع اولین مهندسان به زبان امروزی بوده اند. در طول 300 سال گذشته، نقش مهندسان از تمرکز بر روی مسائل نظامی، به محصولاتی که تقریباً همه وجوه زندگی بشر را متأثر ساخته، تغییر کرده است. در کشور ما، قبل از سلسله قاجار، نظام آموزشی در سه بخش علمی و نظری، حرفه ای و نظامی گری، بدون هیچ گونه تغییر زیربنایی برای سده ها، ثابت باقی مانده بود. در این دوران آموزش فنی در تمام زمینه ها، به صورت استادشاگردی، بدون اندک تغییری از گذشته های دور، برقرار بود ولی این روند در دوران قاجار و به دنبال تعاملات با اروپا تحول چشمگیری یافت. نقش امیرکبیر و دارالفنون از اواخر قرن شانزدهم میلادی و در دوران صفوی بود که آرام آرام روابط ایران با غروب رو به گسترش نهاد. در دوران قاجار این روابط به مقابله و گاه نیز به پذیرش نوآوری های غرب منجر شد. پیشتاز آشنایی بیشتر ایرانیان بادانش و فن آوری های جدید، میرزا تقی خان امیرکبیر بود. او مردی روشن بین و بسیار جلوتر از زمان خود بود که در سال 1230 هجری شمسی به تأسیس دارالفنون همت گماشت. دارالفنون درواقع مانند انستیتوهای پلی تکنیک غرب بود که در آن مهندسی، معدن شناسی، فنون نظامی و پزشکی آموخته می شد. دارالفنون بعدها زمینه ساز نخستین دانشگاه مدرن ایران، یعنی دانشگاه تهران شد و بدین ترتیب آتشی تابناک در تاریخ علم اندوزی در ایران برپا شد.