تاریخچه بخاری

بخاری ، وسیله ای گرمازا برای فضاهای سربسته . بخاری یا به صورت اجاقی است تعبیه شده در جوف دیوار، همراه با هواکشِ درون دیواری و یا ابزاری است مستقل از آهن ، چدن یا جز آن که هیزم ، نفت یا سوخت دیگر در آن می سوزانند؛ و دود آن ، از راه لوله بخاری ، به مجرایی در دیوار هدایت و به بیرون منتقل می شود بامطالعه ابزارهای ساخته دست انسان پیش ازتاریخ به روش های استفاده او از آتش پی برده اند. او علاوه بر استفاده گرمایشی ، آن را در پختن غذا و مراسم مختلف و غیر آن نیز به کار می برده ، و اغلب برای هردو منظور، از آن استفاده می کرده است . در ابتدا، با ساده ترین نوع اجاق ـ یعنی کندن گودالی در زمین و روشن کردن آتش در آن یا چیدن سنگ در اطراف آتش ـ ایجاد گرما می کردند. در کاوش های باستان شناسی ، قدیم ترین نمونه های وسایل گرمازا از گنج درّه کرمانشاهان (ح : نیمه دوم هزاره هشتم ق م ) به دست آمده است که طرز کاربرد دقیق آن ها روشن نیست . در تخت جمشید، جایگاهی برای افروختن آتش پیداشده که از دوره هخامنشی است و به طرز نیکویی در حرم سرای خشایارشا ساخته شده است. از وجود بخاری در دوره اشکانی اطلاع چندانی موجود نیست ، اما شرایط خاص اقلیمی ایران ، وجود بخاری را در بناهای این کشور ناگزیر می کند. تداوم کاربردِ گونه های مختلف بخاری در دوره ساسانی مشهوداست . در میمند کرمان ، آثاری از طاقچه و رف و لوله بخاری مشاهده می شود که متعلق به این زمان است . صنعت بخاری سازی صنعت بخاری سازی با نحوه زندگی بشر وابستگی مستقیم دارد. چیدن چند سنگ در کنار هم ، برای افروختن آتش در آن ، از اولین مدارکی است که بر استفاده انسان در عصر حجر از آتش ، دلالت می کند. براثر کاوش های باستان شناسان ، چاله های آتش که به صورت فرورفتگی های بیضی شکل یا مدور در خاک بکر حفرشده بود، به دست آمده است که بعضی از آن ها با بقایایی از کلوخه های سنگ آهک و خاکستر از نیمه دوم هزاره هشتم پیش از میلاد به جامانده است. در دوره های بعد، این وسیله به شکل حفره های تشت مانند زاویه دار و چهارگوش و جز آن به دست آمده است. اجاق ها را کنار دیوار یا کف زمین یا بر سکو تعبیه می کردند؛ و اغلب به صورت ثابت جاسازی می شده است. آثار به دست آمده از کاوش های باستان شناسی دوره اسلامی ، نشان دهنده تنوع صنعت ساخت وسایل گرمایشی است . در این دوره ، آتشدان ها در گوشه ای از داخل دیوار یا بر قسمت میانی کف اتاق تعبیه می شده است .در سده های آغازین این دوره از کرسی ، که شبیه نوع متداول امروزی است ، و همچنین آتشدان های متحرک که از وسایل گرمازا به شمار می آمد؛ و در قرن هشتم ، از ابزارهای گرم کننده ثابت ، نظیر تنور یا متحرک مانند مجمر، استفاده می شده است . در بعضی از کاروانسراهای دوره صفویه ، بخاری به صورت فرورفتگی هایی در داخل دیوار و با مصالحی نظیر آجر ساخته می شد و دودکش برخی از بخاری ها بسیار باریک و مخزن سوخت آن به گونه ای بود که برای سوخت ، از بوته استفاده می شد. بخاری های دوره قاجار در دوره افشاریه، کرسی یکی از وسایل گرمازا بود . در بناهای بازمانده از دوران زندیه و قاجاریه، آثاری از بخاری دیواری به چشم می خورد ؛ و به موازات استفاده از وسایل گوناگون گرمازا، از بخاری نیز استفاده می شده است . بخاری های دوره قاجار، فلزی و به شکل بشکه هایی از آهن سیاه با دریچه ای آهنی بود و بر سه پایه قرار داشت . در این وسیله علاوه بر نفت ، از سوخت های دیگری نظیر چوب ، فضولات حیوانی ، بوته ، خاک اره ، زغال چوب و زغال سنگ و جز آن استفاده می شد. در ایران سده اخیر، از حلبی نیز برای ساختن بخاری استفاده می شود و همچنین گفتنی است که در ایران ، کارخانه ساخت بخاری با سوخت نفت احتمالاً از حدود 1335 ش دایر شده است . از آغاز دوران تاریخی ، علاوه بر توجه به خاصیت گرمایشی بخاری ها، به جنبه های زینتی آن نیز توجه می شده است . از بخاری های بازمانده از گذشته دور تا قرن اخیر، با اندازه های گوناگون و شکل های مختلف ثابت و متحرک ، می توان دریافت که آن ها را درجاهای مناسبی از خانه قرار می دادند و در ساخت آن ها، ظرافت هایی به کار می رفت که زینت بخش محل سکونت نیز می شد. برای تزیین بخاری ها از تُنگ بری ، حجاری ، خطاطی ، رنگ آمیزی ، قالب زنی ، کُشته بری ، گچ بری ، لچک و نقاشی استفاده می شد، که این گونه کارهای تزیینی در بخاری های بناهای تاریخی استان های اصفهان و فارس ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.