معماری فراموش شده مدارس غیردولتی

صاحب نظران تعلیم و تربیت ، معماری محیط آموزشی را یکی از ارکان چهارگانه نظام آموزش وپرورش می دانند . سه رکن دیگر این نظام عبارت اند از : ساختار آموزشی ، تعلیم دهنده(معلم) و تعلیم گیرنده(دانش آموز) . بنابراین ، بدیهی است که نظام آموزشی در تعامل با معماری مدارس و ویژگی قرارگیری فضای آموزشی قرار دارد . اگر از بحث فرسوده بودن بخش مهمی از بناهای مدارس دولتی عبور کنیم بیشتر این مدارس (دولتی) رابطه تعاملی نسبتاً مناسبی با نیازهای آموزشی ، سرانه ورزشی محیط ، حدنصاب متراژ کارگاه ، آزمایشگاه و . . برقرار کرده اند و کمابیش استاندارد مناسب از این حیث، بین رکن معماری مدرسه با سایر ارکان نظام آموزشی برقرار است . اما این موضوع در حیطه مدارس غیردولتی وضعیتی ناامیدکننده دارد و بیشتر مدارس غیردولتی ما (حداقل در شهرهایی بزرگ مانند تهران) استاندارد و کالبد فضایی مناسبی در کیفیت فضای آموزشی ندارند . بیشتر مدارس غیردولتی در مواجهه با آسیب های داخلی و خارجی کالبد فضای آموزشی خود تأثیرات منفی را پذیرا می شوند . از مجموعه تهدیدات و آسیب های داخلی که هم اکنون مدارس غیردولتی با آن ها دست به گریبان هستند ، می توانیم به موارد زیر اشاره گذرا کنیم : کوچک بودن قطعات زمین با کاربری آموزشی . به طور استاندارد حداقل تفکیک زمین مدارس ابتدایی و دوره راهنمایی(دوره اول دبیرستان) باید دو هزار مترمربع باشد و این متراژ برای هنرستان و دبیرستان به پنج هزار مترمربع افزایش پیدا می کند . این در حالی است که بسیاری از مدارس غیردولتی در مقاطع تحصیلی گفته شده در متراژ خانه های مسکونی مستقرشده اند و براین اساس ، سطح اشغال و تراکم بالا رفته و فضای باز کم شده است . ضعف در سازه های پایدار . بسیاری از مدارس غیردولتی فاقد سازه های پایدار هستند و نبود پله فرار و ایمن در شرایط اضطراری در این مدارس معضل مهمی است . از دیگر آسیب های داخلی در مدارس غیردولتی می توان به نبودن طراحی معمارانه و خاص آموزشی برای مدارس اشاره کرد. فضا و سامانه آموزشی مستقر در این مدارس در بهترین شرایط از مدل قدیمی آموزشی بهره می برد که بر پایه آن در یک واحد آموزشی راهرو ، کلاس و معلم وجود دارد . به این سازوکار ، سامانه فوردی قدیم می گویند که امروزه در کشورهای پیشرفته کارایی در نظام آموزشی ندارد و به جای آن از مدل فوردی جدید استفاده می شود . یعنی دانش آموزان در فضاهایی به نام سوئیت یادگیری ، یا خیابان یادگیری ، اجتماعات کوچکی را تشکیل می دهند که این فضا بیشتر به ارتقا خلاقیت و یادگیری آن ها منجر می شود . در این نوع معماری آموزشی که حتی در مدارس دولتی ما کمتر دیده می شود ؛تیغه های قابل جابجایی ، فضای آموزشی را شکل می دهد و نه فضاهای بسته ای به نام کلاس . علاوه بر این ، اکثریت فضاهای مدارس غیردولتی فاقد فضای سبز مناسب هستند. نبود سیستم اعلام و اطفای حریق ، وجود سطوح لغزنده و کف سازی نامناسب ، راه پله های غیراستاندارد و ناموزون با حجم دانش آموزی که در لحظه زنگ تفریح یا ورود و خروج به سمت راه پله حرکت می کنند و استفاده از رنگ های نامناسب از دیگر آسیب های داخلی جدی است که مدارس غیردولتی ما، کمابیش با آن ها دست به گریبان اند . مدارس غیردولتی از آسیب ها و تهدیدهای خارجی نیز رنج می کشند که بخش مهمی از این آسیب ها به دلیل مجاورت های غیراصولی است که بنای این ساختمان ها با آن مواجه هستند . به عنوان مثال ؛ مجاورت اکثر مدارس غیردولتی با شبکه حمل ونقل عمومی چندان مناسب نیست . همچنین این مدارس مجاورت خوبی با تأسیسات و تجهیزات شهری مثل ایستگاه های پمپ بنزین ، خطوط برق فشارقوی و خطوط لوله نفت و گاز ندارند . قرارگیری آن ها بر روی محل گسل های اصلی عبوری شهرها نیز مطالعه شده نیست .همچنین مجاورت مدارس غیردولتی با بافت مسکونی و بدون رعایت دید و محرمیت بر فضاهای شخصی و مسکونی و مزاحمت های صوتی احتمالی مدرسه برای ساکنان اطراف چندان مطلوب نیست . از دیگر آسیب های خارجی این نوع مدارس می توان به فقدان نمای شهری خاص و با هویت در اغلب این نوع مدارس اشاره کرد به طوری که در نگاه اول، این واحدهای آموزشی با واحدهای مسکونی قابل تمیز نیستند . همچنین در امداد و نجات حوادث غیرقابل پیش بینی ، دسترسی به برخی مدارس غیردولتی دشوار است و در موارد بسیاری عمر بنای مدرسه و ساختمان های اطراف آن بالای بیست سال است . البته برای برشمردن نقاط ضعف ، آسیب ها و تهدیدات داخلی و خارجی مدارس غیردولتی مثنوی هفتاد من کاغذ می شود اما شاید لازم است به عنوان راهکار ، پیشنهادانی نیز برای به حداقل رساندن این معضلات ارائه شود شاید نهادهای مسئول و ناظر این نوع مدارس توجه اساسی تری به آن کنند: -کیفی سازی و استفاده از سازه های پایدار از واجب ترین کارها در این نوع مدارس است که باید نظارت ویژه ای بر انجام این مهم صورت پذیرد. -نرخ رشد کودکان و نوجوانان رو به کاهش است و به تبع آن ضرر و زیان این مدارس نیز از مدتی پیش در حال بروز است . بنابراین منطقی است که به جای توجه به رشد کمی مدارس غیردولتی ، به بُعد توسعه کیفی ، کالبد و فضا و استفاده از سامانه آموزشی پیشرو که همگام با کشورهای دیگر جهان است نیز توجه شود .