مهمان ناخوانده تهران

امیرعباس افتخاری، معاون فنی و نظارت شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری سرزمین ایران به لحاظ ساختار جغرافیایی و زمین شناختی دارای زیبایی سحرآمیزی است که به دلیل وجود کوهزایی، چشمه ها و رودها شاهد شکستگی پوسته زمین و حرکت آن و نهایتاً رخداد زلزله و لرزه خیزی و آتش فشان در آن می باشیم. اغلب شهرهای ایران در مجاورت گسل های لرزه زا قرارگرفته اند و چنانچه بخواهیم از یک گسل دور شویم، ناگزیر به گسل دیگر نزدیک خواهیم شد. پس چاره ای جز ارتقای توانمندی مقابله و پیشگیری از آسیب های زلزله ها نداریم و در این میان، تهران، هم به لحاظ قرارگیری در زون با خطر بسیار بالای زلزله و هم به دلیل دارا بودن عوامل آسیب پذیر، از درجه اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است. مقوله بافت های ناکارآمد میانی، سکونتگاه های غیررسمی و بافت های تاریخی، به دلیل وجود المان های بسیار آسیب پذیر در برابر مخاطرات، از چالش های بسیار مهم شهرها به شمار می روند و همواره از دغدغه های مردم و مدیران شهری بوده است. معضلاتی نظیر تراکم بسیار بالای جمعیتی، قدمت بناها و کیفیت ابنیه، استفاده از مصالح نامناسب، وجود معابر بسیار تنگ و نبود فضاهای باز موجب افزایش خطرپذیری و ریسک گردیده و درنهایت، سبب کاهش شدید تاب آوری شهرها در برابر بحران زلزله گشته است. این در حالی است که بر اساس آمار، اکثر شهرهای کشور دارای بافت های ناکارآمد با درجه آسیب پذیری بسیار بالا بوده که در کشور لرزه خیز ایران، نیازمند توجه جدی است. در کلان شهر تهران، به عنوان پایتخت، در بررسی گسل های جانمایی شده این شهر، واقعیت انکارناپذیر احتمال وقوع زلزله در تهران را تشدید می کند. از میان گسل های متعدد، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و درجایی که با گسل تهران تلاقی می نماید را به عنوان چشمه لرزه ای بااهمیت بالا برمی شماریم. همچنین گسل شمال تهران،گسل کهریزک در جنوب و راندگی نیاوران نیز ازجمله گسل های با توان لرزه زایی بالا می باشند، هرچند در خصوص گسل های شمال و جنوب ری و توان لرزه زایی آن ها ابهام وجود دارد. شهر تهران با تعداد کل حدود 1200000 ساختمان که نیمی از آن ها اسکلت دار ( فولادی یا بتنی ) و نصف دیگر به صورت سازه بنایی، نیمه اسکلتی و مواردی از این قبیل می باشد، مقاومت لازم را در برابر زلزله نخواهند داشت. در بررسی های به عمل آمده شهر تهران، اغلب مناطق دارای عرض معابر کمتر از 6 متر با مشکل حمل ونقل و عبور مرور جدی در روزهای عادی رادارند. حدود 108 محله تهران دارای بافت ناکارآمد است که بیش از 200000 پلاک با جمعیتی بیش از یک میلیون نفر در آن ساکن هستند. بررسی های اولیه نشان می دهد که در صورت وقوع زلزله با بزرگی 7 در شهر تهران و یا حاشیه های آن، بیش از 60 درصد ساختمان های بدون اسکلت و یا نیمه اسکلتی آسیب جدی خواهند دید و این امر یعنی تخریب شمار زیادی از ساختمان های مسکونی، اداری، تجاری که معرف عمق بحران زلزله تهران است. از مجموع 76 هزار هکتار بافت فرسوده شناسایی شده در کل کشور، به میزان 3268 هکتار متعلق به تهران بوده که حدود 5 درصد سطح کل شهر تهران را تشکیل می دهد. این در حالی است که جمعیت این بافت ها به نسبت سایر بافت های تهران تقریباً سه برابر می باشند. این حقیقت را باید پذیرفت که نوسازی و یا مقاوم سازی تمام خانه های شهرها و روستاها به تنهایی در توان هیچ دولتی نیست و تا خود مردم به اهمیت موضوع واقف نشوند و وارد صحنه مشارکت نگردند هیچ حرکتی اثربخش نخواهد بود و عملاً ایجاد شهری ایمن و تاب آور محقق نخواهد شد. درحالی که برآورد می شود برای بهسازی و نوسازی هر هکتار بافت فرسوده در شهرهای ایران مبلغی معادل 100میلیارد ریال سرمایه گذاری جدید موردنیاز است، و از طرفی محدودیت بودجه های دولتی، ابزار مالی اندکی برای ایجاد شهر پایدار است، لذا شروع حرکتی ملی در کلان شهرها با محوریت ساکنین و گروه های مردم نهاد بیش ازپیش ضروری است. تجربیات گذشته در بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری گواه این مطلب است که بدون استفاده از رویکرد مشارکتی نمی توان پیشرفت قابل قبولی در این امر حاصل نمود کما اینکه در حال حاضر نیز تمامی نظریه های شهرسازی در سراسر جهان بر پایه مشارکت شهروندان بنانهاده شده است. به عبارت ساده تر، مفهوم مشارکت به معنی قدرت یافتن شهروندان، همکاری و تأثیرگذاری بیشتر آنان در تحقق طرح های شهری است و این امر بر اساس ارتباط مستمر فعالین محلات با تصمیم گیران و برنامه ریزان شهری خواهد بود. لذا همبستگی اجتماعی و تقویت ارزش های اجتماعی حاکم در محلات در اولویت این اقدام ملی است و نیازمند حضور جدی نهادهای محلی و توسعه گر فعال خواهد بود. درمجموع، انجام مطالعات تحلیل ریسک لرزه ای بافت های ناکارآمد و اولویت بندی محلات بر اساس آن یکی از ضروریات بررسی میزان تاب آوری محدوده و محلات هدف بوده و باید مبنای عمل اقدامات مقاوم سازی بعدی قرار گیرد.