احیای کبوترخانه، رویکردی پایدار به بهبود منظر شهری

در گوزن های کیمیایی صحنه ای است که سعید پیر دوست با التماس به مأمور شهربانی ناامیدانه تلاش می کند تا جلوی قتل عام کبوترهایش را بگیرد. اما طوقی ِ علی حاتمی یک پیشکش تمام عیار به گوشه ای از فرهنگ ایرانی و خاورمیانه ای است که در آثار شاعران و نویسندگان بسیاری از فردوسی تا اخوان ثالث و چوبک و هدایت و گلشیری و احمد محمود جلوه دارد. کبوترباز تیمار می کند، خون دل می خورد، بد می شنود و بد می بیند اما آنچه دخل می کند را لاجرم با همه ی ما شریک می شود. صحنه ای که کبوتران در آسمان اوج می گیرند، صحنه ای است که هیچ شهروندی برای آن هزینه ای پرداخت نکرده است. آن هم در پهنه ی آسمان که وسیع ترین عرصه ی منظر شهری تلقی می شود. منظر شهری را آن چیزی تعریف می کنند که از شهر در آدمی ته نشین می شود. آنچه که در حافظه کوتاه مدت شهروندان سبب خوانایی مکان شده و آنی که در حافظه بلندمدت شهروندان منجر به ایجاد حس مکان می شود. از اینجاست که آسمان را وسیع ترین عرصه منظر شهری می دانیم. آسمان به سبب دست نیافتنی بودن و غیرقابل مدیریت بودن به طور عام، جز در مراسم آتش بازی و یا پرواز بالن ها که بیشتر تشریفاتی و همواره پرهزینه است، هم نشینی جز پرندگان شهری ندارد. تصویر یک کبوتر خانه ها در سنت شهری ایرانی در هر اقلیمی و به هر فراخوری فرصتی عمومی بوده اند که جز تأمین بخشی از تغذیه و کود کشاورزی، نقشی نیز در بهبود کیفیت زیست عمومی داشته اند. وقف نامه هایی که بر آن ها نوشته اند و اصول و آدابی که متولی یا متولیان خاص و عام آن ها در نظر می گرفته اند همه و همه نشان از رویکردی فرهنگی به همزیستی با پرندگان است و نه رفتاری صرفاً سوداگرانه. محل قرارگیری کبوتر خانه ها در گره های محلی، هندسه و ساختاری که ضمن تأمین امنیت بالاترین عملکرد را دارد و بهره گیری از آنان به عنوان نشانگان شهری؛ همه و همه اثباتی بر این رویکرد فرهنگی و حتی زیبایی شناسانه به منظر عمومی زیست گاه آدمی است. از این منظر می توان کبوتر خانه ها را نمادی از معماری و شهرسازی پایدار و دوست دار طبیعت دانست که ضمن حل مسئله ی تعامل زیستی با گونه های غیرانسانی، این مسئله را به یک فرصت فرهنگی ارتقا می داده اند. امروزه نیز شهر پایدار و دوست دار طبیعت را نه تنها در سبزینگی و ارتباط با گونه های نباتی تعریف می کنند، بلکه تعامل انسان با حیوان را بخشی غیرقابل تفکیک از سیاست های پایدار شهری به حساب می آورند. بخشی از این سیاست ها معطوف به پرندگان مهاجر فصلی است که درگذر از شهرها به سبب نورپردازی برج ها و نوردهی فضاهای داخلی با جداره های شیشه ای برخورد کرده و برای مثال در امریکا سالانه 90000 قطعه پرنده به این صورت تلف می شوند. برای جلوگیری از این لطمه ی طبیعی ضوابطی مبتنی بر مسیر پرواز پرندگان فصلی و نحوه نورپردازی بناها در نظر گرفته می شود. تصویر دو در سال های اخیر نیز مدیریت شهری بسیاری از بوستان های عمومی موجود و یا بوستان های در حال احداث را مبتنی بر پارادایم های دوستدار حیوانات و پرندگان طراحی کرده و یا به مسابقه می گذارد که با شرکت دفاتر معماری حرفه ای از همه سوی جهان مورد استقبال قرار می گیرد. اما جالب ترین نمونه قابل ملاحظه در این باب، احیا و ایجاد کبوتر خانه های مدرن برای بهبود کیفیت فضاهای شهری و باز زنده سازی محلات است. در این موارد با افزایش مشارکت رفتاری بین اعضای یک محله و یا یک مجتمع ساختمانی و درنتیجه افزایش حس مسئولیت و تعلق نسبت به مکان مواجه هستیم. همچنین با پرواز چرخشی پرندگان در سایت موردنظر علاوه بر ایجاد ابتهاج محیطی، با تحریک عواطف انسانی ِ ساکنین، کیفیت روابط افزایش می یابد. مراقبت، تغذیه و مراسم و رویدادهای مربوط به پرندگان نیز سبب ایجاد سنت های رفتاری و اجتماعی جدید می گردد. تصویر سه در شهرهای ایرانی اما هرچند منع قانونی صریحی در این باب وجود ندارد ولی بنا بر شکایت مدعی عمومی و یا خصوصی، نگهداری از کبوتر جرم تلقی می شود. یکی عطف به قانون مصوبی در ابتدای دهه پنجاه درباره ممنوعیت نگهداری از کبوتر در حریم فرودگاه ها که امروزه در دیگر شهرهای بزرگ جهان هیچ مزاحمتی تلقی نمی شود و شما در میادین عمومی لندن، پاریس، وین و رم با پرندگانی مواجه هستید که تهدیدی برای فرودگاه های این شهرها به شما نمی آیند.و دیگری شکایتی مبتنی بر تجاوز به حریم روانی خانه که شهرسازی غیراصولی امروز ما با مشرف کردن 30-40 پنجره بر حیاط خانه ای 150 متری همه ی آنچه که نثار کبوتربازان می شد را نثار تراکم فروشان شهرداری می کند. از این منظر مدیریت شهری در دو مقیاس می تواند به احیای حضور پرندگان در فضا و منظر شهری یاری رسان باشد. یکی آنکه با احداث کبوتر خانه هایی در محلات و یا پارک ها، امکان تعامل کودکان و دیگر اقشار جامعه را با پرندگان فراهم کرده و از این طریق مشارکت عمومی و فعالیت فرهنگی اعضای یک محله را قوام ببخشد که این خواسته سال هاست از سوی جامعه شناسان شهری مطرح شده و از سوی مدیران به کرات در سخنرانی ها مورد مصرف قرارگرفته است. و از سوی دیگر با حمایت مالی و یا تجهیزاتی کبوتربازان محلی را پشتیبانی کند. کشیدن یک حصار مات و غیر شفاف گرداگرد پشت بام های افراد و یا حمایت های دامپزشکی و تجهیزاتی دیگر از این افراد می تواند آسمان محلات شهرهای ایران را به خاطره ای خواستنی بدل ساخته و شهرهای ایرانی را با برند شهری کبوتر که بار معنایی صلح و دوستی را نیز با خود دارد، به جهان معرفی کند. پرسشی که درنهایت مطرح می گردد آن است که مدیریت شهری دغدغه ای در باب منظر طبیعی شهر از خود نشان داده است و یا پذیرش و انعطاف فرهنگی لازم را برای احیای این امر در خود سراغ دارد؟ پاسخ به این پرسش، پاسخ به بسیاری ظرفیت های معطل مانده در احیای زیست شهری است که دست یابی به آن ها برای شهروندان و شهرسازان به رؤیایی دور بدل شده است. چنانچه به طرح چنین ایده های کوچک و ساده ای بسنده می کنند.