معماری مدارس ایران درگذر تاریخ

بدون تردید فضا ، معماری و محیط آموزشی مدارس از دیرباز تاکنون دستخوش تغییراتی شده و با عناصر دیگر آموزشی در تعامل بوده است . پژوهش و سیر تحول فضای معماری مدارس در کشور ما نشان می دهد که ما در طول تاریخ شاهد سه نوع نظام آموزشی و به تبع آن ، سه نوع فضای معماری در مدارس بوده ایم.

معماری نظام آموزشی سنتی

نظام آموزش سنتی که پیش از تأسیس مدارس به شکل امروزی رواج داشت ؛ ویژگی سازمان یافته ای نداشت . درواقع ، هر جا حکیم یا فقیهی می نشست ، طالبان علم و دانش به دور او حلقه می زدند و از علم او بهره می بردند . آموزش در این شکل به طبیعی ترین حالت خود اجرا می شد. در این نظام ، استاد و دانشجو نهایت آزادی عمل را داشتند . فضای تدریس در این نظام آموزشی ، معمولاً مسجد و مکتبخانه بود.

نمونه ای از این مکان های تدریس در نظام آموزش سنتی را می توان مدرسه سپه سالار(مدرسه عالی شهید مطهری) دانست . اوج مدرسه سازی به سبک سنتی در ایران مربوط است به دوره سلجوقیان که به همت خواجه نظام الملک مدارس نظامیه ساخته شد . در نمای کلی از معماری این مدارس مساجد که هم کارکرد دینی و هم آموزشی داشتند؛ می بینیم که آن ها از یک صحن تشکیل می شدند . در مورد مسجد - مدرسه سپهسالاری این صحن در چهار طرف خود 60 حجره طلبه نشین داشت که به صورت دوطبقه ، صحن را احاطه کرده بودند.

عناصر فضایی و کارکردی این نوع مدارس عبارت بودند از: حجره ، کتابخانه، مسجد ، اتاق های خادم و چراغ دار مسجد و سرویس های بهداشتی. این عناصر معماری در چهار جهت پیرامون حیاط یا صحن مرکزی قرار می گرفتند . شکل حیاط یا صحن معمولاً به صورت مستطیل کشیده یا نزدیک به مربع بود . اما در گروهی دیگر از این مدارس مساجد ، ایوان نیز در ساختار معماری آن ها وجود داشت . مدارس ایوان دار معمولاً به صورت چهار ایوانی ساخته می شدند.

مشخصه کلی معماری مدارس تا قبل از ورود نظام آموزشی نوین به طور کاملاً ملموس، به معماری مساجد نزدیک بود و حتی در تزئینات معماری نیز ، شباهت و همانندی بسیاری بین مدارس و مساجد دیده می شود.

معماری مدارس دوره انتقالی

جایگزینی نظام آموزشی نوین بر نظام آموزش سنتی ، در فاصله زمانی طی می شود که در آن اختلاطی از دو نوع نظام آموزشی سنتی و مدرن در کشور دیده می شود.

مدرسه دارالفنون

نقطه شروع این جایگزینی و تغییر و تبدیل است . نقشه معماری دارالفنون توسط میرزا رضا مهندس باشی طراحی شد . او یک ساختمان چهارضلعی یک طبقه را طراحی کرد که مجموعاً در هر چهار ضلع آن ، پنجاه اتاق قرار می گرفت. اتاق ها که بعدها به آن ها کلاس گفته شد ؛ به طول و عرض 4 متر و مساحت 16 مترمربع پیش بینی شده بود . جلوی کلاس ها ، ایوان های وسیع با ستون های متعدد برپاشده بود که دارای گچ بری ها و نقش و تهذیب زیبایی بودند.

موسیو کریشیش از اولین معلمان دارالفنون و از کسانی که در تهیه نقشه تهران شرکت داشت ، از این بنا نقشه ای تهیه کرد که بر اساس آن در ضلع شمال دارالفنون ، محوطه ای وسیع و چند اتاق کوچک و بزرگ برای قسمت نظام و موزیک تعبیه شده بود . در نقشه کریشیش ، مدرسه دارالفنون در شمال شرق کاخ گلستان قرار دارد و مدرسه به صورت حیاط مرکزی طراحی شده است. دو اتاق نیز بر روی محور شمال و جنوب حیاط به وسیله راهروی سراسری از بدنه اصلی ساختمان جداشده است .طرح کلی معماری مدرسه دارالفنون شبیه معماری مدارس سبک اصفهانی است اما از نمادها و عناصر معماری غرب نیز در آن استفاده شده است. مثلاً سرستون ها و ساعت مدرسه که نشان می دهد معماری دارالفنون تلفیقی از سبک معماری اصفهانی و نئو کلاسیک غرب است.

دبیرستان البرز

نمونه طراحی فضای آموزشی نوین دبیرستان البرز یا با نام سابق کالج آمریکایی البرز ، نمونه ای بارز از سبک و سیاق معماری و مدرسه سازی بر مبنای نظام آموزشی نوین در کشورمان است . این دبیرستان که اکنون نیز در تقاطع خیابان انقلاب و حافظ تهران قرار دارد؛ درگذشته ازنظر سطح علمی و امکانات آموزشی و پرورشی ، همواره یکی از بهترین مدارس ایران در عصر پهلوی بود.

طراح این مدرسه نیکلای مارکف معمار روس تبار مقیم ایران بود . مارکف علاوه بر دبیرستان البرز ، طراحی معماری چند بنای دیگر را هم انجام داد. اداره پست و تلگراف تهران (در خیابان امام خمینی) مدرسه ژاندارک (حدفاصل خیابان جمهوری ، منوچهری ، لاله زار و فردوسی) دبیرستان انوشیروان دادگر (دبیرستانی مربوط به زرتشتیان ، بین خیابان های حافظ و ولیعصر) - زندان قصر- ساختمان سینگر (پایین تر از چهارراه مخبر الدوله در خیابان سعدی) و چند بنای اداری و آموزشی دیگر.

طراحی ساختمان دبیرستان البرز شباهتی به معماری مدارس سنتی ایران ندارد . پلان ساختمان به صورت یک مستطیل کشیده است که دو یال مستطیل شکل در دو انتهای آن اضافه شده است . قسمت ورودی در وسط ساختمان است که مانند یک مکعب از بدنه اصلی جداشده است . مدرسه البرز دارای یک زیرزمین و دوطبقه در بالای آن است . فضای ساختمان مدرسه از حالت حیاط مرکزی خارج شده است . زیرا در این سیستم آموزشی نظارت مستقیم بر دانش آموز کم می شود و دانش آموز خودآگاهانه به مدرسه می آید بر این اساس ، حالت حیاط مرکزی که بر تشدید نظارت آموزشی بر دانش آموزان دلالت دارد در معماری مدرسه البرز کنار گذاشته شد و به صورت خطی با دو بال کناری درآمد.

سر در و دو برج اطراف این مدرسه به نوعی یادآور قلعه ها در بناهای اسلامی است . در طرفین ساختمان و در انتهای دو یال ، تالارهای بزرگ قرار دارد که برای سالن امتحانات یا سالن ورزشی سرپوشیده کاربرد دارد . طرح و پلانی که تقریباً در بسیاری از مدارس کشور اجرا شد.