دومین بنای خشتی جهان

روستای ایزد خواست در شمال آباده و در مسیر جاده اصفهان بر فراز تپه ای و در کنار رودخانه ای قرار دارد. آب وهوای ایزد خواست معتدل خشک است. در کنار روستای ایزد خواست، قلعه قدیمی با همین نام قرار دارد. این قلعه بر فراز صخره ای رسوبی قرارگرفته توسط یک پل کهنه از سمت جنوب با خارج ارتباط پیدا می کند. در این قلعه خانه های کوچک و کوچه های تنگ از دوران ساسانی برجای مانده و می توان آن را یکی از شاخص ترین آثار این منطقه توصیف کرد که با سبک معماری خود یکی از عجایب و نمونه های چشمگیر شهرسازی و مهندسی زمان قدیم ایران است. چهار تاقی عهد سامانیان را که آتشگاه و نیایشگاه قلعه بوده است در اوایل قرن نهم هجری قمری به مسجد تبدیل کرده اند. این روستا و قلعه ساسانی آن واجد ارزش های تاریخی، معماری و جهانگردی است. مرمت و بازسازی قلعه ایزد خواست، این روستا را به یکی از کانون های مهم جهانگردی روستایی تبدیل خواهد کرد. در ابتدای دشت وسیع آباده، در آخرین نقطه غربی به فاصله 60 کیلومتر از آباده به طرف اصفهان هر مسافری به شهر ایزد خواست می رسد، قلعه و پل ایزد خواست، کاروانسرا و خانه های قدیمی روستایی با قدمت بیش از2000 سال را دیده و می تواند چند روز برای تماشا و گردشگری، متوقف شود. گفتنی است امنیت قلعه و ساکنان داخل آن با کمترین هزینه تأمین می شد، چون از سه طرف با پرتگاهی تقریباً به حالت عمود نسبت به کف زمین با ارتفاعات مختلف از6 تا 15متر، حتی با کمک ادوات جنگی برای سربازان دشمن غیرقابل نفوذ بوده است. فقط ازیک طرف به قلعه دسترسی وجود داشت که آن هم با حفر زمین حدود 30 متر طول و4 متر عرض با عمق 4 متر عملاً نفوذ به داخل قلعه غیرممکن بوده است. در داخل قلعه منازل حیاط نداشته اند و پشت بام طبقه اول، حیاط طبقه دوم بوده و همه در یک همزیستی قوی در قلعه سکونت داشته اند و با استفاده از اضافی چوب سقف ها برای خانه های اطراف حصار قلعه، بالکن ایجاد کرده اند. دیوارها در پایین به صورت سنگ چین هستند که مانع از پوسیدگی خشت ها می شده و در بالا از خشت خام استفاده شده است. سقف های بعضی مکان ها مخصوصاً طویله ها که در اولین طبقه قرار دارند و سقف طاقچه های داخل اتاق ها به صورت هلالی و بعضاً مطابق با سبک دوره ساسانیان جناقی است. وجود آتشکده تقریباً وسط قلعه کمی بیشتر به سمت شمال یادگار زندگی پررونق آن ها در زمان قبل از اسلام است. بودن آتشکده در آن زمان نشان از وجود موبد یا موبدان و طبقه اشراف و درباریان در قلعه ایزد خواست بوده است. سردر قلعه به علت نامعلومی تخریب شده و با همان مصالح بجای مانده از سردر قبلی مجدداً به صورت فعلی بازسازی شده و فقط درچویی آن عوض شده است. حدود دو قرن پیش به علت تخریب حمام قلعه، شخصی با هزینه سفر حج خود یک باب حمام با کلیه امکانات و تزئینات آن زمان به سبک حمام های دوره صفوی می سازد که یکی از زیباترین بناهای داخل قلعه محسوب می شده است. خانه سازی در قلعه بی نظیر بوده ضمن استفاده از مصالح چوب و گل به صورت خشت کمترین سنگینی را بر کف قلعه ایجاد کرده و همچنین توانسته اند ساختمان هایی را در 5 طبقه بسازند که با امکانات آن زمان در یک فضای محدود بسیار قابل تأمل است. پاسخگوی نیاز افزایش جمعیت را می داد و هم با استفاده از ارتفاع طبقات، چشم اندازی بسیار زیبا به وجود می آمده که مردم می توانستند زمینه ای کشاورزی خود را از داخل خانه تماشا کرده در دل طبیعت باشند. آنچه امروز از این قلعه و خانه های روستایی تاریخی اطراف آن باقیمانده ویرانه هایی از دیوارهایی است که بر فراز تپه ای واقع شده و کوچک ترین اثری از نگهداری نیز در آن دیده نمی شود. قلعه قدیمی ایزد خواست است که شباهت زیادی به ارگ بم کرمان دارد. این قلعه باستانی، به لحاظ قدمت نخستین قلعه خشتی جهان و به لحاظ وسعت و دومین بنای خشتی جهان بعد از ارگ بم است. سد ساسانی ایزد خواست؛ نخستین سد قوسی جهان سد قدیمی ایزد خواست که به سد سربند نیز معروف است، نخستین نمونه سد قوسی در ایران و جهان است که در 7 کیلومتری شهر ایزد خواست در تنگه ای موسوم به گلوگاه که کم عوض ترین برش رودخانه بوده قرار دارد. این سد در دوران ساسانیان بر روی رودخانه ایزد خواست بناشده است. کاروانسرای ایزد خواست این کاروانسرا در جنوب شهر ایزد خواست و در نزدیکی قلعه ایزد خواست قرار دارد و در زمان شاه عباس صفوی ساخته شده است. بنا شامل یک حیاط مربع شکل در وسط و تعدادی حجره و اتاق در اطراف است.