شهر خشتی هخامنشی

دهانه غلامان نام شهر باستانی است که در دو کیلومتری روستای قلعه نو و 44 کیلومتری زابل از استان سیستان و بلوچستان قرار داشته، به دوران هخامنشی تعلق دارد. بناها از گل خام هستند و به دلیل چسبندگی بسیار زیاد گل در این منطقه دیوارها پس از خشک شدن از آجر نیز سخت تر شده اند. به همین دلیل این شهر تقریباً سالم از زیرخاک بیرون آمده است. در این شهر هیچ گونه آثار زندگی یافت نشده و احتمال این می رود که مردم شهر به دلیل خاصی آن را ترک کرده، شهر را متروک و بی سکنه گذاشته اند. بقایای این شهر تاریخی در محوطه ای به طول تقریبی 4 تا 5 کیلومتر قابل رؤیت است. این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی کشف و از سال 1962 تا 1965 میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان های بزرگ عمومی، معبد، محله های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله های نظامی و صنعتی می باشد. این شهر با طول 1500متر زیر توده ای عظیم از شن های روان مدفون شده بود که اولین بار در سال 1339 شناسایی و در طی سال های 44-1341 مورد خاک برداری و کاوش قرار گرفت. در قسمت شمالی این شهر بنای بزرگی دیده می شود که بالغ بر چهل وپنج اتاق دارد. این بنای عظیم تنها یک در داشته و در داخل آن از ستون های بزرگی برای نگه داری سقف استفاده شده است. بزرگ ترین نقاشی دیواری دوران هخامنشیان بر روی یکی از دیوارهای این شهر دیده می شود. یکی دیگر از بناهای این شهر باستانی با اضلاع 54متر، رصدخانه بوده که هم اکنون بازسازی شده است. در متون کهن نیز داریم که زرتشت در رصدخانه نیمروز حلول خورشید را رصد کرده است. بازی سایه ها در این بنا موقعیت سال را نشان می دهد. کانال آبی، شهر را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می کند و احتمالاً بخش شمالی به دلیل وجود ساختمان های بزرگ در آن متعلق به اشراف شهر بوده و بخش جنوب رودخانه مردم معمولی زندگی می کردند. در این قسمت سازه های مسکونی توسط کوچه های موازی شرقی غربی تقسیم شده اند. استخوان های کشف شده عموماً متعلق به پستان داران هستند و در نگاره های تخت جمشید زرنگیان گاو هدیه آورده اند. این گونه می توان نتیجه گرفت در این محل پرورش گاو از قدیم رونق داشته است. درنتیجه کاوش های صورت گرفته، نیایشگاهی بزرگ با نقشه مربع (53 53) متر از زیر ماسه های روان بیرون آمد که مهم ترین بنا در بین ساختمان های شهر محسوب می شود. در این محل چندین نوع آتشدان مذهبی و سکو به صورت تک یا جفت در اشکال متفاوت وجود دارد که مراسم خاص مذهبی در آن اجرا می شده است. این شهر دارای مدت زمان حیات کوتاهی بوده و به سرعت متروک و خالی از سکنه شده است. برخی از مورخین این شهر را همان شهر زرک یا زرنگ؛ پایتخت ایالت زرنکای یا درانگیانا که در کتیبه های دوران هخامنشی همانند کتیبه های داریوش در بیستون کرمانشاه، شوش، تخت جمشید و نقش رستم و همچنین کتیبه خشایارشا در تخت جمشید و یا شهر زرین ذکرشده می دانند. با توجه به اینکه بادهای معروف 120 روزه سیستان همواره از شمال غرب به جنوب شرق می وزد، درهای ورودی کلیه خانه های این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد و آن هایی که رو به شمال است با یک بادشکن مهارشده اند. در این شهر برخلاف معماری هخامنشی، سقف ها را گنبدی می ساختند و این یکی از موارد نادر در آن زمان محسوب می شود. از خصوصیات دیگر دهانه غلامان، نبود آثار برج و بارو و دیوارهای دفاعی است که در حقیقت فقدان قلعه، دیوار دفاعی، برج های تدافعی و دروازه را می توان نوعی ثبات اقتصادی و رونق سیاسی هخامنشیان در ایران بیان کرد که وجود عوامل دفاعی ضروری نمی ساخته است درحالی که در بیشتر محوطه های دیگر که مربوط به هزاره اوّل پیش از میلاد می باشد این استحکامات نظامی و دفاعی وجود داشته است. محوطه صنعتی شهر دهانه غلامان که در بخش وسیعی در اطراف چاله های چاه نیمه امروزی قرارگرفته، خارج از محله های مسکونی و شهری آن واقع شده بود به طوری که جدایی محله ویژه صنعتگران در سیستان سنتی سابقه دار بوده که در زمان های بسیار دورتر در شهر سوخته نیز وجود داشته است. در طی کاوش های باستان شناسی مشخص شد که دهان غلامان واجد کلیه شرایط لازم برای زندگی شهری بوده است باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می دانند.