مشروطه و معماری

عمده تفاوتی که فعالان مشروطه سبب آن شدند ایجاد وزارتخانه بود. ابتدای این تغییرات را میرزا ملکم خان در کتابچه ای تحت عنوان کتابچه ی غیبی یا دفتر تنظیمات تقدیم ناصرالدین شاه کرد. میرزا ملکم خان در این کتابچه هشت وزارتخانه را پیشنهاد داد که شامل: وزارت عدالت، وزارت امور خارجه، وزارت امور داخله، وزارت جنگ، وزارت علوم، وزارت تجارت و عمارت، وزارت مالیات و وزارت دربار بود و اداره هر یک از این هشت وزارت محول به یک وزیر است و ترتیب هریک از وزارتخانه ها از روی یک قانون معین است. گویا این تلقین ها در ناصرالدین شاه اثر کرد و موجب شد دست به اقداماتی زند که فوروکاوا در سفرنامه خود این چنین از آن ذکر کند: فکر می کنم که در دوره معاصر به پیروی از نظام دولتی اروپایی چند وزارتخانه قراردادند و هرکدام را در تصدی وزیری جداگانه نهادند؛ اما کار این وزرا درواقع منشیگری شاه است و وزیر خود مسئولیت و اقتداری ندارد. وزیر فقط به حکم شاه منصوب می شود و اموری را که از طرف او ارجاع می شود انجام می دهد. تقسیم امور دولت به وزارتخانه ها به صورتی بود که در زیر می آید: وزارت داخله، وزارت جنگ، وزارت امور خارجه، وزارت معارف، وزارت دربار، وزارت ساختمان، وزارت تجارت، وزارت تلگراف و معادن، وزارت عدلیه و وزارت پست. اما یی که فوروکاوا آورد دلیل اصلی ناکارآمدی تغییراتی بود که ترقی خواهان پیشنهاد کرده بودند. ملکم خان نیز که از ترقی خواهان درباری بود سبب نتیجه ی عکس دادن تغییرات را این چنین عنوان کرد: سببش این است که وقتی که اولیای این دولت درصدد اَخذ تنظیمات فرنگ برآمدند اصول نظم را به هیچ وجه ندیده و حواس خود را منحصر به تقلید فروعات کردند. هرچه در اخذ فروعات بیشتر اهتمام نمودند از اصول نظم دور افتادند. ما یک خانه داریم که بنیانش کلاً معیوب و خراب است و بی آنکه در خیال استحکام و تعمیر بنیان باشیم در بالاخانه های مخروبه از یک سمت متصل نقاشی می کنیم و از سمت دیگر خراب می شود، بعد وقتی که به حاصل زحمات خود نگاه می کنیم عوض اینکه سبب اصلی خرابی را ملتفت بشویم رنگ های نقاشی را موردبحث می سازیم و از پی رنگ های دیگر می گردیم. وزرای ما متصل در خرابه ایران نقاشی می کنند و متصل فریاد می کشند که ایران نظم برنمی دارد! تمام تلاش های ترقی خواهان منجر به تشکیل دستگاهی شده بود که در اساس هیچ تفاوتی با آنچه میل ناصرالدین شاه بود نداشت. علاوه بر حالت صوری اصلاحات ایراد دومی که ترقی خواهان بر این جریان وارد می کردند مربوط به چگونگی انتصاب ها بود، ملکم خان دراین باره نوشت: در ایران شرایط تحصیل مَناصب به هیچ وجه معین نشده است و یا دختر ناصرالدین شاه نوشت که طبق سیاست پدر اشخاص پَستِ بی علم را مصدر کار نماید. تأثیر ایجاد وزارت بنایی بر معماری و شهرسازی آنچه از گزارش ها به دست می آید این است که عمده راه تحصیل مناصب در دوره ی ناصرالدین شاه خرید آن بود. کسب هر مقامی در این دوره قابل مذاکره و خرید بود و این رویه درنهایت به مَداخل کردن یا کسب درآمد نامشروع منجر می شد و از سطح معاونین تا فراشین نیز ادامه داشت. درواقع ازنظر عملکرد سیستمی، ایجاد وزارت های گوناگون نه تنها هیچ تأثیر مثبتی بر جامعه نگذاشت، بلکه با زیادشدن افراد دارای مقام و کسب مداخل بیشتر بر وخامت اوضاع افزود. با این ترتیبات نوع خدمت صاحب منصبان از پیش مشخص بود. ملکم خان نظر صاحب منصبی را دراین باره این چنین آورده است: سی سال است زحمت می کشم که به مثل امروز مقامی برسم حالا توقع دارید که در ابتدای کار به میل خود از جمیع منافع (مَداخل کردن) این منصب دست بکشم من این قدر هم بی شعور نیستم که دست و پای خود را بی جهت ببندم و حرکات خود را تابع فلان مجلس بسازم برآیند این جریان که از پادشاه شروع شده بود نه تنها در سطح درباریان باقی ماند بلکه دامنه آن گسترده تر شد طوری که خواهر مظفرالدین شاه آورد: ازآنجایی که جزء همیشه تابع کل است، این اثرات شوم در مردم هم اثر کرده، تمام ساعات شبانه روز به فسق [و] فجور، قمار، حرکات ناشایست عمر می گذراندند؛ کلاه برداری، دزدی، مال مردم خوری رواج داشت. بعدازاین رویدادها مَداخل کردن رواج و اخبار آن بی شمار شد و این چنین بر کم و کیف معماری اثر گذاشت . بحث از گونه ها و شگردهای مَداخل کردن از امر معماری که بسیار مفصل نیز است را به نوشته ی دیگر واگذاشته و ادامه ی بحث را پیش می گیریم. مهم ترین تأثیری که ایجاد وزارت بنایی بر معماری و شهرسازی گذاشت این بود که معمارباشی را از جایگاه پیشین خود راند و فردی غیرمتخصص را جای او نشاند و امورات بنایی (معماری) بر مسیر خاکی افتاد. حال شاید برای مخاطب این سؤال پیش آید که پیش از مشروطه ترتیبات فوق چطور بوده است. تا پیش از اینکه وزیر بَنّایی در دوره ناصری متصدی امور بنایی شود، باش یعنی سرپرست عمارت معمارباشی بوده است. شیوه کار معمارباشی بدین ترتیب بوده که وی مستقیماً با شاه در ارتباط بود و خواسته های او از عمارت را طرح و بر اجرای آن نظارت می کرد. اما اجرای عمارت را شاه به شخص بلندپایه کشوری و یا لشکری می سپارد . بنابراین معمارباشی که طراح عمارت بوده است به کمک مجری ساخت عمارت را شروع می کرد. معمارباشی خواسته های خود از مصالح و یا نیروی کار و یا هر مورد دیگر را که در عمارت نیاز داشت با مجری عمارت در میان می گذاشت. وظیفه وی بود که خواسته های معمارباشی را برآورده کند. در این تشکیلات عضو دیگری نیز دخالت مستقیم داشت که مباشر پیشه وران بود. مباشر پیشه وران سرپرست کارگاه های هنرهای ظریفه دربار بود که احتیاجات دربار و حتی تجارت شاه را فراهم می کرد. از این طریق همکاری وی با معمارباشی احتیاجات به هنرهای ظریفه عمارت رفع می شد. بر اساس شواهد این تشکیلات در دوره ی صفوی و دوران زمامداری شاه عباس در اوج خود بود. علاوه بر شاه و معمارباشی و مجری، در این دوره برای حسن انجام کار مجری، ناظر کل دربار بر کار او نظارت داشت و همچنین برای نظارت بر حسن انجام کار ناظر کل دربار، صدراعظم دربار بر وی نظارت می کرد و ازآنجاکه معمولاً منصوبین به مقام ناظر کل و صدراعظم از دودسته که باهم سرسازگاری نداشتند انتخاب می شد احتمال زد و بند سیستمی را کاهش می داد که رعایت نکردن همین نکته بعد از دوره ی ناصری از مهم ترین دلایل زد و بند سیستمی بود و درنهایت به زیان عمارت تمام شد. در این تشکیلات معمارباشی تمام هَمّ خود را برای ایجاد عمارت باکیفیت می گذاشت؛ زیرا وی در امورات مالی کوچک ترین دخالتی نداشت و تهیه آن بر عهده مجری بود و اتفاقاً اگر معمارباشی کار خود را به خوبی انجام می داد علاوه بر حقوق خود از طرف پادشاه پاداش نیز دریافت می کرد که این رویه در بعد از زمامداری ناصرالدین شاه به طور کامل دگرگون شد. بدین صورت که مبلغ تهیه عمارات را وزیر بنایی دریافت می کرد و وی با کمک معمار تمام سعی خود را می کرد تا از مبلغ تخصیص داده شده به عمارت بیشترین مداخل را کنند و این چنین شد که ناصرالدین شاه با پیشنهاد مشروطه چی ها اساس سستی عمارات خود را گذاشت.