70 هزار کیلومتر مثل بم

رضا جهانی، معاون برنامه ریزی و توسعه شرکت عمران و مسکن سازان استان گلستان 5 دی ماه 1395، مصادف است با سالگرد وقوع زلزله ناگوار و ویرانگر بم در سال 1382 که با عنوان روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی ، شناخته می شود. 13 سال پیش زمین لرزه نسبتاً قدرتمندی در جنوب شرق ایران بخش های زیادی از شهر تاریخی بم را در مدت زمان کمتر از 2 دقیقه تخریب نمود و علاوه بر وارد ساختن خسارت های مالی فراوان، تلفات جانی زیادی را نیز به همراه داشت. وقوع این زمین لرزه با خسارت های مالی و جانی فراوان و ایجاد تخریب های گسترده در شهر بم، بار دیگر نظر مردم، مسئولان و کارشناسان را به ایمنی شهرها و ساختمان ها و ضرورت پیش بینی و پیش نگری وقوع بلایا و حوادث طبیعی در برنامه ریزی و طراحی شهرها و مقاوم سازی ساختمان ها جلب نمود و شاید بتوان پیش بینی مواردی در قانون برنامه چهارم توسعه کشور و قوانین بودجه سنواتی در سال های بعد از زلزله بم را از نتایج این هشدارها و گوشزدهای این بلای طبیعی به حساب آورد. به یقین آسیب پذیری بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری در برابر وقوع حوادث طبیعی و غیرطبیعی همچون زلزله، آتش سوزی، سیل، طوفان و...، به مراتب بیشتر از سایر نقاط شهرها خواهد بود، چراکه این بافت ها به دلیل ساختار و ویژگی هایی که دارند، نامقاوم تر و آسیب پذیرترند. وجود کوچه های کم عرض و پیچ درپیچ، بناهای قدیمی و فرسوده و تراکم بالای جمعیت، از دلایل ضعف و آسیب پذیری این بافت ها در برابر حوادث و بلایاست، به طوری که طبق اذعان کارشناسان، پس از بررسی های میدانی خرابی های ناشی از زلزله شهر بم و تحلیل علل تخریب های گسترده در این شهر و بالا بودن میزان تلفات جانی، معلوم شد که کم عرض بودن کوچه های موجود در بخش بافت تاریخی شهر و وجود دیوارهای ضخیم و بلند خشت و گلی در پیرامون این کوچه ها باعث شده تا در اولین تکان های زمین لرزه و با ریزش و آوار دیوارها، کوچه ها بسته شده و عملاً راه امداد و نجات و آواربرداری خانه های قدیمی مسدود گردد. حادثه ای که در سال 1382 در شهر بم اتفاق افتاد و منجر به بحران گردید، هرلحظه ممکن است در دیگر شهرهای زلزله خیز کشورمان اتفاق بیافتد و منجر به وقوع مصیبت و بحران شود. چه باید کرد؟ از قدیم گفته اند: علاج واقع قبل از وقوع باید کرد. بیش از 70 هزار هکتار بافت فرسوده شهری شناسایی و مصوب در شهرهای کشور وجود دارد که این بافت ها در برابر معضلاتی همچون زلزله، سیل، آتش سوزی و غیره در معرض خطر و آسیب هستند. بهسازی، نوسازی و بازآفرینی این بافت ها کاری بسیار سخت، پرهزینه و زمان بر است که از عهده یک سازمان، نهاد و یا تشکل عمومی و دولتی خارج است و همکاری و مشارکت همه جانبه و بی قیدوشرط تمامی دستگاه ها و نهادهای ذی دخل را می طلبد، همان دستگاه ها و نهادهایی که اگر روزی وظایف قانونی خود را در جلوگیری از شکل گیری و گسترش بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری به درستی انجام می دادند، شاید امروز شاهد وجود بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری و سکونتگاه های غیررسمی به این گستردگی نبودیم. ولی آنچه امروز مهم است، ضرورت برنامه ریزی دقیق و مبتنی بر علم و تجربه برای تاب آور سازی شهرها و جلوگیری از بازتولید بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری در کنار بهسازی، نوسازی و بازآفرینی بافت های فرسوده و ناکارآمد موجود در شهرها می باشد، کاری که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان در چند سال اخیر به شدت موردتوجه قرارگرفته و نتایج خوبی را در پی داشته است. واقعیت این است که بسیاری از شهرهای پرجمعیت ایران زلزله خیز هستند و بخش قابل توجهی از سطح این شهرها به عنوان بافت های فرسوده، قدیمی و مناطق حاشیه نشینی (اسکان غیررسمی)، پیوسته در معرض خطر و آسیب می باشند. برای تاب آوری سازی این شهرها باید نکات و موارد اولویت داری را در نظر گرفت و در برنامه های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت به اجرا رساند. تاب آوری شهری به معنای توانایی تطابق پذیری ساختاری، فرهنگی، اقتصادی در برابر تغییرات ناگهانی و یا تدریجی است و این مهم به انجام نخواهد رسید مگر اینکه قابلیت شهرها در آمادگی، پاسخگویی و بازیابی در برابر تهدیدات بلایا و تغییرات شدید و ناگهانی (حوادثی همچون زلزله)، با حداقل آسیب به ایمنی و سلامت عمومی، اقتصاد و امنیت شهرها، بالابرده شود و ارتقاء یابد. زمینه های مشترکی میان برنامه ریزی بهسازی و نوسازی بافت های قدیمی و فرسوده شهری و مدیریت بحران زلزله وجود دارد که رعایت این موارد درعین حال که موجب افزایش کیفیت محیط زندگی شهروندان و بازآفرینی بافت های فرسوده شهری می گردد، به مدیریت بحران زلزله (سهولت در امدادرسانی به مردم و کاهش خطرپذیری بافت ها)، نیز کمک شایانی می نماید. برخی از این موارد عبارت اند از: 1- برنامه ریزی کاربری زمین: (رعایت مواردی همچون بالا بردن ضریب ایمنی فضاهای مورداستفاده شهروندان در برابر زلزله و ایجاد سهولت و دسترسی مناسب برای امداد و نجات در زمان بحران)، با بررسی ارتباط میان کاربری ها و کار آیی آن ها ازلحاظ سازگاری ، مطلوبیت، ظرفیت و وابستگی 2- بهبود دسترسی ها: (شبکه دسترسی ازنظر برنامه ریزی بهسازی، نوسازی و ساماندهی اهمیت فراوانی دارد.) در شرایط بحرانی پس از وقوع زلزله، حفظ دسترسی و جریان آمدوشد در معابر شهری باعث سهولت در عملیات امدادرسانی و نجات شهروندان و تداوم حیات انسانی می گردد. 3- تراکم ساختمانی و جمعیتی: تراکم جمعیت و ساختمان ها در مبحث شهرسازی به عنوان یک ابزار مهم برنامه ریزی و طراحی شهری است و هرچه تراکم جمعیتی و ساختمانی بیشتر باشد، میزان آسیب ها بیشتر است. 4- استحکام بخشی و مقاوم سازی بناها: بیشتر ساختمان های موجود در بافت های قدیمی و فرسوده شهرها ضعیف ، ناپایدار و آسیب پذیر هستند و نیاز به نوسازی و یا مقاوم سازی دارند. 5- فضاهای باز شهری(شامل پارک ها، فضاهای سبز، زمین های رهاشده شهری، فضای باز محله ها و میدان ها) این فضاها نقش مهم و مؤثری در کاهش آسیب پذیری شهرها دارند و جهت تخلیه امن جمعیت، اسکان موقت و اضطراری آسیب دیدگان و کمک به مدیریت بحران، به خوبی مورداستفاده قرار می گیرند. نتیجه گیری به طور خلاصه باید بگوییم که جهت کاهش آسیب بلایای طبیعی و غیرطبیعی در سکونت گاه های انسانی باید شهرهایمان را تاب آور بسازیم، به طوری که: 1- آستانه تحمل و مقاومت شهرها در برابر حوادث بالابرده شود. 2- در زمان وقوع حوادث، علاوه بر اینکه آسیب کمتری به شهر و شهروندان وارد می گردد، فعالیت های حیاتی و اساسی شهر مثل شبکه های آب، برق، گاز، مخابرات، راه و غیره، مختل نگردد و بیمارستان ها، درمانگاه ها و سایر مراکز درمانی وامداد رسانی، به فعالیت های خود به خوبی ادامه دهند. 3- فعالیت روزمره شهر و زندگی شهروندان هرچه سریع تر به حالت قبل از وقوع حادثه برگردد. ناگفته پیداست که این مهم از عهده یک سازمان و یا نهاد خاصی ساخته نیست و شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران (وابسته به وزارت راه و شهرسازی)، به تنهایی مسئول حل وفصل این مسائل و مشکلات نبوده و ضروری است که تمامی نهادها، ارگان ها و دستگاه های دولتی و غیردولتی ذی ربط، در تحقق این رسالت عظیم ملی(بهسازی، نوسازی و بازآفرینی بافت های قدیمی و فرسوده شهری و تاب آورسازی شهرها)، نقش و وظایف و مسئولیت های خود را بدون منت و به صورت تمام و کمال انجام دهند.