بعد از زلزله بم چه کرده ایم؟

، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله 13 سال پس از زمین لرزه 5 دی ماه بم فرصتی برای یادآوری از جان باختگان آن فاجعه و همچنین مروری بر وضع تاب آوری ایران در مقابل خطر زلزله و سوانح طبیعی و نحوه تغییر آن در طی این سیزده سال است و همچنان این بحث که آیا ساخت وساز در نزدیکی گسل خطرناک است یا نه در محافل فنی و تخصصی بحث روز است. بعضی پژوهشگران با استناد به شواهدی از ویران نشدن بعضی ساختمان ها در لبه یا بر روی گسل های زمین لرزه ای به دلیل گسیختگی در زمین در زلزله های گذشته (مثلاً زلزله ایزمیت 1999 ترکیه، یا منجیل 1990 در ایران) استناد می کنند که الزاماً ساختن ساختمان بر روی گسل های فعال و لرزه زا موجب ویرانی ساختمان در اثر گسیختگی در پهنه گسله نمی تواند باشد. بعضی دیگر از مهندسان و متخصصان نیز استدلال می کنند که با در نظر گرفتن ملاحظات تحلیل خطر زلزله و بیشینه شتاب و همچنین رعایت آئین نامه زلزله و همچنین مطالعه ویژه ساختگاه ساخت ساختمان در هر جا حتی روی گسل های فعال و لرزه زا امکان پذیر است و با این استدلال حتی اگر برج سازی هم روی گسل شمال تهران و گسل شمال تبریز اتفاق بیافتد (یا اتفاق افتاده باشد) کاملاً عادی و بلامانع است! در جواب باید به واقعیت های موجود و درس های زلزله ها به ویژه زلزله 5 دی ماه 82 بم بازگردیم. زلزله بم نشان داد که ساخت وساز و گسترش شهرهای ایران نزدیک پهنه گسل می تواند به فاجعه ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شد. زلزله بم با آمار رسمی 26271 نفر تلفات (25 درصد جمعیت ساکن در بم در آن زمان کشته شدند.) ازنظر شدت خرابی و میزان خسارت زلزله بم با حدود 1 میلیارد دلار خسارت، جایگاه دوم را بعد از زلزله 31 خرداد 69 منجیل (با حدود 1.8 میلیارد دلار خسارت) دارد. خسارت های زلزله بم در محدوده نزدیک گسل بم (سوی شرقی و شمال شرق شهر) بسیار بیش از بخش های غربی آن بود. زلزله بم نماد واضح خراب تر شدن نواحی نزدیک گسل به نسبت نواحی دور از آن حتی در شهر کوچکی مانند بم بود. تا قبل از زلزله بم وقتی در مورد ممنوعیت ساخت وساز در تهران و تبریز هشدار داده می شد، شاهدی امروزی در ایران برای آن قابل ارائه نبود. حریم گسل برای گسل بم با توجه به طول گسل و قطعات آن حدود یک کیلومتر به سوی شرق و حدود 2 کیلومتر به سوی غرب می باشد. در همان سال 1382-1383 توصیه شد که در بازسازی و توسعه آینده شهر بم چنین محدوده ای صرفاً به توسعه فضای سبز (پارک، زمین ورزشی و ) اختصاص یابد. اینکه با به کارگیری آیین نامه ها یا مطالعات ویژه ساختگاه حتی می توان بر روی گسل فعال برج درست کرد، مغلطه و نادیده گرفتن واقعیت است. زلزله بم (1382) نشان داد که ساخت وساز بر فراز و در حریم گسل های اصلی و بزرگ نه فقط به دلیل احتمال گسیختگی مستقیم در محل عبور گسل بلکه به دلیل اینکه در نزدیکی گسل های بزرگ امکان بروز جنبش های بسیار شدید و درنتیجه تشدید خسارات و تلفات وجود دارد، باید محدود گردد. چیزی که در زلزله بم به صورت بروز اثرهای حوزه نزدیک گسل و تکان های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسل بروز کرد. در سال 1370 برنامه ای دنبال می شد تا در باغ شاطر دربند در شمیران در شمال تهران و در شمال محله سعدآباد، ساختمان بلند برجی احداث شود.. با بررسی هایی که انجام دادم محله باغ شاطر را روی یک زمین لغزش بزرگ، با صفحه لغزش مشخص (با شیب به سوی جنوب)، بر روی گسل شمال تهران (با شیب به سوی شمال) یافتم. در سال های بعد از 1390 سرعت عجب و عجله در احداث ساختمان های بلندمرتبه (6، 10، 12 و گاه تا 20 و 22 طبقه) در نواحی شمال تهران و بر روی پهنه گسل شمال تهران است. در این مورد نکته های زیر مهم به نظر می رسد: ساخت بنا بر روی پهنه گسل فعال در آئین نامه های مهم در کشورهای لرزه خیز نظیر آئین نامه AP در کالیفرنیا و آئین نامه نیوزیلند منع و ممنوع شده و حداقل توصیه شده تا بناهای معمولی و ساختمان های یکی دوطبقه امکان ساخت داشته باشد و از تجمع و انبوه سازی باید به هر طریق ممکن اجتناب شود. در ساخت ساختمان بلندمرتبه و برج بر روی گسل باید توجه کرد که در این نواحی در هنگام یک زمین لرزه علاوه بر امکان گسیختگی مستقیم در سطح زمین، احتمال ایجاد تکان های بسیار شدید در اثر پالس های پریود بلند در اثر پدیده جهت پذیری در هنگام رخداد زمین لرزه در نزدیکی گسل زمین لرزه و پدیده پله پرش (فلینج) به ویژه بر روی صفحه گسیختگی وجود دارد. تجربیات قبلی در زمین لرزه هایی که در ایران (زلزله 1382 بم)، ترکیه (زلزله های ایزمیت و دوزجه در سال 1378)، ژاپن (زلزله 1373 کوبه)، آمریکا (زلزله های 1368 لوماپریتا، 1371 لندرز و 1372 نورث ریج همگی در ایالت کالیفرنیا)، نیوزیلند (زمین لرزه های 1389 کرایست چرچ)، چین (زلزله 1378 ونچوان) و ... رخ داده و جنبش در نزدیکی گسل در دستگاه های شتاب نگاری ثبت شده است، نشان از آن دارد که پالس های تغییر مکان و تکان های شدید در هنگام رخداد زمین لرزه با پریودهای طبیعی حدود 0.5 تا 2 ثانیه در موارد متعددی ثبت و تجربه شده و اهل فن می دانند که این پریودهای طبیعی مطابق با پریودهای طبیعی نوسان در ساختمان های حدود 5 تا 20 طبقه است. بنابراین علم موجود به ما حکم می کند که هر نوع احداث ساختمان بلند و توسعه شهر به ویژه انبوه سازی و برج سازی در چنین نواحی بدون شک به توسعه مناطق با ریسک بالا در شهری مانند تهران می افزاید. هم اکنون و در سال 1395 جمعیتی بالغ بر 2 میلیون و سیصد هزار نفر در پهنه گسل شمال تهران زندگی می کنند. باید دقت نمود که این توسعه به شدت ناپایدار و ناایمن، علاوه بر ریسک سوانح طبیعی نظیر زلزله و زمین لغزش، موجب تخریب شدید و سریع فضای سبز و باغات و مراتع و منابع زیست محیطی در منطقه شمالی تهران است. در خود شهر بم نیز به نظر می رسد که درس زلزله 1382 به درستی آموخته نشد: بررسی پایه مشاهده میدانی و بررسی بیش از هزار تصویر از آسمان بم طی سال های 1382، 1383 و 1392 و 1394 حاکی از ساخت وساز جدید در بخش های شرقی شهر در نزدیکی افت گاه گسل بم است. درحالی که هر نوع توسعه شهر بم به سمت شرق و ساخت وساز در محدوده حریم گسل بم در نزدیکی افت گاه گسل بم اشتباه است و به بالا بردن ریسک زلزله در شهر بم در اثر هر جنبانی مشابه زلزله 1382 بم در گسل بم در آینده و برای ساکنان پهنه های پرخطر در محل گسله بم منجر خواهد شد.