حادثه پلاسکو؛ دلایل و درس هایی که باید آموخت

فروریختن آوار پلاسکو بر روی اعتبار شهر، ایجاب نمود تا با نگاهی فراتر از مباحث احساسی با رویکردی بر عمق استراتژیک مدیریت و پیشگیری بر چنین حوادثی، از نگاهی مهندسی موضوع را موردبررسی قرار بدهیم. در همین زمینه گفتگویی اختصاصی داریم با مسعود کریمیان، عضو ارشد کمیته ی تدوین آیین نامه طراحی و اجرای سازه های فولادی سرد نورد (معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری- سازمان نظام فنی و اجرایی کشور)، عضو ارشد استاندارد بین المللی ISO/TC98 (بارها، فشارها و عملکردهای سازه) نایب رئیس کمیته ی SC2 و عضو کمیته SC3 در ایران، نماینده ی AISI در ایران و خاورمیانه، دارای برد تخصصی LSF از CSSBI کانادا، SFA و AISI امریکا، مشاور ویژه صنعتی سازی مدیریت عملکرد و بازرسی وزارت راه و شهرسازی، کارشناس امور مسکن و ساختمان سازمان بازرسی کل کشور، عضو شورای سیاست گذاری انجمن علمی ساختمان های پایدار ایران، و طراح، محاسب و مدرس سیستم ساختمانی LSF و از مهندسین گروه بررسی ساختمان پلاسکو در سال 90 که بر وضعیت سازه ای و حواشی آن اشراف دارند. پیام ساختمان: وضعیت سازه ای ساختمان چگونه بود؟ آیا قدمت ساختمان به استقبال حادثه رفته است؟ همان طور که مستحضرید ساختمان در سال 41 ساخته شده است. اما با قضاوتی منصفانه، وضعیت ساختمان به آن شکل نبوده است که تصور شود به دلیل قدمت آن، وخامت سازه ای داشته است. این ساختمان به عنوان نخستین سازه فولادی بلندمرتبه در خاورمیانه به نوبه ی خود نقطه ی عطفی در مهندسی سازه بود. اتصالات به خوبی انجام گرفته بودند و فولاد ساختمان ساخت بلژیک و از کیفیت مطلوبی برخوردار بود که به خوبی توان سرویس دهی حداقل برای 50 سال بعد را داشت. شاید بتوان تنها ایراد اصلی ساختمان را در روش بهره برداری از آن ذکر نمود. طراحی سازه این ساختمان با آیین نامه بریتیش استاندارد انجام شده بود. اخطار اصلی ما به نوع وضعیت بهره برداری و تعمیر و نگهداری آن بود نه وضعیت سازه ای ساختمان. پیام ساختمان: چه عامل موجب فروریختن طبقات شد؟ آیا آتش سوزی عامل آن بود؟ بسیار بعید است حرارت آتش سوزی موجب گسیختگی اتصالات و فروریختن آن شود. سازه گرچه عایق نشده بود اما نوع طراحی و محاسبات مقاطع و اتصالات نشان می داد آتش سوزی های احتمالی در طراحی اتصالات در نظر گرفته شده است. اثرگذاری حرارت برای آغاز رفتار تغییر شکل پلاستیک فولاد دمای بالای 700 درجه سانتی گراد است و در دمای 900 درجه تا 1200 درجه می توان انتظار تغییر شکل های مؤثر داشت. ولی در آن ساختمان هیچ نوع ماده اشتعال زایی که چنان درجه حرارتی ایجاد کند نبوده است و آتش سوزی مهارشده بود. در بررسی فیلم ها چندین انفجار را مشاهده می کنیم که در ناحیه جنوب شرقی و طبقات پایین ساختمان که هنوز نمی دانیم چرا، رخ می دهد. شدت موج انفجار نشان می دهد این انفجار هرگز ناشی از موادی مانند گازوییل نمی تواند باشد و شاید هیچ توجیهی غیر از کپسول گاز نتواند داشته باشد. اما هر نوع مواد اشتعال زای سلولزی که در آن ساختمان موجود بود، توجیه کننده دمای 600 درجه یک هفته پس از فروریختن و گداخته بودن مقاطع سازه ای نیست. روش ساختمانی سقف، طاق ضربی با مصالح آجری با الگوی طراحی تیوب بوده است که وسط ساختمان فضای خالی بوده. سه ساعت آب پاشی به محل طبقات یازدهم و دوازدهم و طبقات بالاتر و پایین تر انجام یافته است و مصالح آجری سقف با جذب آب، تقریباً آمادگی فروریختن دارد. به دنبال انفجارهای پیاپی، سقف طبقه محل انفجار و کف آن یعنی سقف دوطبقه به طبقه پایین فرومی ریزند. یعنی بار مصالح آجری سقف و دیوارهای دوطبقه بعلاوه لوازم و وسایل بر روی طبقه ی پایین آوار می شوند و فروریختن ساختمان کلید می خورد. طبقه پایین تر نیز طبیعتاً توان تحمل این بار سنگین را نداشته و با افزایش تصاعدی میزان بار وارده در طبقات و به دلیل شکل طراحی فضای باز وسط، ساختمان در درون خود فرومی ریزد. پیام ساختمان: به هرحال ساختمان پلاسکو فروریخت و اکنون شاید درس های پلاسکو مهم ترین بازخورد آن برای ما باشد. آیا راهی برای پیشگیری از چنین حادثه ای بوده است که بتوان برای ساختمان های مشابه تعمیم داد؟ پلاسکو سازه محکمی داشت اما درس هایی هم داشت. نخستین درس پلاسکو روش برخورد و بهره برداری از یک ساختمان است. ساختمانی که مورد بی مهری قرار می گیرد، انرژی آن بی مهری را به صورت فرسودگی و استهلاک درجایی به ما پس می دهد. درس مهم دوم پلاسکو جدی گرفتن وسایل ایمنی در ساختمان است. اکنون شاید نتوان (به جز ساختمان های دولتی) ساختمانی یافت که کپسول اطفای حریق داشته باشد یا به جای قربانی کردن جان عزیزان فداکار آتش نشان، از این عزیزان برای پیشگیری و عایق کاری مشاوره گرفته باشند. رعایت استانداردهای NFPA-5000 و ICC-IFC از الزامات ساختمانی است. سومین درس مهم پلاسکو، نحوه چیدمان وسایل قبل اشتعال در مجاورت هم است. تقریباً تمام کارگاه های تولیدی پوشاک و ساختمان های تجاری و مسکونی مسیر سرایت آتش بسیار همواری دارند. چهارمین درس بسیار مهم پلاسکو تعمیر و نگهداری ساختمان است. ساختمان ها باید همواره مورد سرویس سازه ای قرار گیرند. امروزه ساختمان های با قدمت 100 سال با همین روش سازه ای پلاسکو در اروپا و امریکا سرویس دهی می کنند. ساختمان یک محصول پویا و زنده است و باید همواره تعمیر و به روزرسانی شود. کاستن از بارهای مرده با مصالح سبک و صنعتی، بر عمر مفید ساختمان ها می افزاید و از خطرات و آسیب های جانی و خسارت های مالی آن ها می کاهد. اما پنجمین درس بسیار مهم پلاسکو نه برای ساختمان بلکه برای شهر است. امروز تقریباً همه می دانیم که زلزله ای در کمین تهران است که هرلحظه ممکن است شهر را در کام خود فروکشد. در صورت به بار آمدن خساراتی در تهران فاجعه ای عظیم رخ می دهد. جمع آوری نخاله ها و آوارهای ساختمانی و باز کردن معابر برای امدادرسانی در صورت بروز حادثه ای مانند زلزله عملاً واژه مدیریت بحران را از خود شرمنده می کند! بیشتر قالب یک طنز جانکاه است تا یک استراتژی. استراتژی درست این است که از هم اکنون باید با به روزرسانی ساختمان های قدیمی و احداث ساختمان های جدید با روش های صنعتی، مدیریت بحران را شروع کنیم. اکنون برای 3000 ساختمان مشابه تمهیدات لازم را داشت و در ساختمان های جدید، صنعتی سازی و سبک سازی را باید کاملاً جدی گرفت. پیام ساختمان: آیا در ساختمان های LSF چنین اتفاقاتی می تواند رخ بدهد؟ قطعاً حوادثی این چنین در هر ساختمانی می تواند رخ بدهد. اما دامنه تبعات آن متفاوت است. در یک ساختمان LSF هم می تواند آتش سوزی رخ بدهد یا کپسول گاز منفجر بشود. اما قطعاً چیزی فرونمی ریزد. شاید دیوار خراب شود، سقف منهدم شود. اما هرگز فرونمی ریزد و کسی از برخورد مصالح صدمه های جدی نمی بیند. علت آن هم در روش طراحی و تعداد بسیار زیاد اتصالات قطعات و سبکی مصالح است. پیام ساختمان: آیا در ساختمان هایی مانند پلاسکو با ارتفاع زیاد می شود از مزایای LSF استفاده کرد؟ قطعاً می شود. اگر ساختمان فولادی پلاسکو، با قطعات و مصالح سبک نوسازی می شد، استانداردهای حریق رعایت می شد، هرگز امکان نداشت فروبریزد. گسیختگی اتصالات قابل تعمیر مجدد هستند ولی وقتی سنگینی مصالح بر آن ها تحمیل شوند، نتیجه اش فاجعه می شود. LSF یا صنعتی سازی و سبک سازی یک تعارف لوکس نیست بلکه کلاس ساختمان سازی استاندارد هست که به روزترین استانداردهای ساختمانی رادار است. امروز نباید اجازه داد از مصالحی که قابلیت ایجاد آوار و نخاله دارند به خصوص در ساختمان های بلند استفاده شود. اگر همین اتفاق در ساختمان های 22 طبقه نوساز منطقه 22 می افتاد شاید بازهم نتیجه همین بود. نمی توان همه این ها را نادیده گرفته و قدمت ساختمان را به میان کشید. فجایع ساختمانی را به هیچ وجه نباید در قلمرو تقدیر گذاشت. این ها نتیجه ی تدبیر هستند نه تقدیر. شاید بتوان گفت LSF امن ترین و باصرفه ترین روش ساختمانی باشد. صنعتی سازی، تدبیر ساختمان ایمن است و سنتی سازی تقدیر محکوم به حادثه. انتخاب با ماست. أفلا یعقلون؟