آرامگاه خیام؛ حجه الحق

عمر خیام زاده 28 اردیبهشت 427 خورشیدی در نیشابور و متوفی به تاریخ 12 آذر 510 خورشیدی در نیشابوراست.وی فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش حجةالحق بوده است؛ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. آرامگاه حکیم عمر خیام در استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور، روستای محمد محروق قرار دارد. سال 1335 انجمن آثار ملی در نامه ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه حکیم عمر خیام متناسب باشخصیت علمی و هنری خیام نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد.محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغ مورد تأیید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در 1337 به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد. ارتفاع مقبره 22 متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد و فاصله پایه ها 5 متر است. اضلاع بنا مستقیماً به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می کنند و بعد به صورت تقریباً مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می آورند که قسمت عمده آن مشبک و توخالی و یادآور ستاره ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می شود. سطح داخل و خارج مقبره با کاشی های معرق و اشعار خیام مزین شده است. روکار بنا معرق کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگ های محکم و شفاف ساخته شده است. در کنار آرامگاه 7 خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه ای رنگ ساخته شده است. خیام درواقع سه شخصیت دارد: ریاضی دان است، منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد. دایره کف به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر 10 پایه مستقر باشد. عدد 10 اولین عدد دورقمی ریاضی و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یک از پایه ها دوتیغه مورب به طرف بالا حرکت می کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه ها حجم کلی برج در فضا ساخته می شود و چون تیغه ها مورب اند خطوط افقی آن ها باید ناظر به محور عمودی برج باشد.تیغه ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می کنند تا باهم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر دربیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است.این شکل با عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره های درهمی را به وجود می آورند که از لابه لای آن ها آسمان آبی نیشابور پیداست و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره ها کوچک تر می شوند تا در آخر یک ستاره پنج پر آن ها را کامل می کند.این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد. دورتادور برج در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگی هایی که تااندازه ای شکل خیمه را تداعی می کنند و این اشاره به نام خیام است. مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملاً باز است و مزارش بهاران گل افشان. در قسمت دیگر باغ، بناهای دیگری جهت کتابخانه و مهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین ساخته شده است. مقبره خیام ازلحاظ معماری و ساخت یکی از مهم ترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی، محاسبه و طراحی شده است. سیر در دهلیزها و طاق و ایوان مقبره، خود سفری ست به جهان بی نهایت معانی خیام. آرامگاه حکیم عمر خیام در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.