برج قابوس؛ تلفیق قدرت و هنر

برج قابوس یکی از بی نظیرترین یادمان های معماری ایران در دوره ی اسلامی است. این اثر که در شمال شهر گنبد و در 3 کیلومتری بازمانده شهر قدیم جرجان مرکز حکومت آل زیار قرار دارد، ازنظر هنر معماری و تاریخی، یادگاری بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین جرجان و دودمان آل زیار است. این بنای باشکوه به دستور شمس المعالی قابوس بن وشمگیر ، مشهورترین پادشاه آل زیار که به گفته یاقوت حموی هم جنگجویی بی همتا و هم ادیبی فاضل بود، ساخته شد. شمس المعالی مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده ای زبردست و متفکر بود که به زبان فارسی و عربی مطلب می نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود. به طوری که ابوریحان بیرونی کتاب معروف خود آثار الباقیه را به سال 390 هجری قمری به نام او تألیف کرد. برج قابوس در سال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری خورشیدی برگرفته از نام این حکمران ساخته شد. اما باوجود اتصاف او به فضل و ادب، قابوس فردی خشن، سخت دل و زشت خوی بود که یک سال پس از تکمیل برج، به دست سرداران خود که از بازگشت او به قدرت بیمناک بودند کشته شد. پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است: در زیر سمت شرق کوه های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر هست و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده ای با نیروی ایمان درنبرد رودرروی، پادشاهی شاعر درنبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد. و ویل دورانت در مورد آن نوشته است: جرجان در قرن 10 میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی 52 متری دارد. 2- هدف از ساخت: نظرات گوناگونی در هدف از ساخت این بنا داده شده است که به احتمال زیاد هدف از ساخت چنین بنای باشکوه و بزرگی نمایش قدرت و هنر و ایجاد بنای یادبودی است که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن باشد. درباره ی اینکه هدف اولیه بنا ساخت بنا چه بوده است. نظریات گوناگونی وجود دارد: محتمل ترین انگیزه ی ساخت چنین بنایی می توانسته مکانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن وشمگیر باشد که البته در طی کاوش های متعدد کالبد قابوس بن وشمگیر هرگز پیدا نشد و نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه برج نیز در شرق به خاطر این بوده که کالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند اولین پرتوهای نور خورشید را دریافت کند، همچنین بعید نیست که تنها هدف از ساخت چنین بنای باشکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر ایجاد بنای یادبودی باشد که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن باشد. چون همواره پادشاهان بزرگ در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند. با توجه به ارتفاع زیاد برج این توجیه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نمود شهر جرجان و راهنمای مسافران در دشت گرگان بناشده باشد در ذهن قوت می یابد. حتی اگر در ابتدا این برج با چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج که 70 متر می باشد در دشت جرجان برای مسافران نشانه و علامتی نمایان بوده است.