سیر تاریخی معماری در دوره قاجار

کرم فرجی، کارشناس ارشد تاریخ قاجار نام دودمانی است که از 1794 تا 1925 بر ایران فرمان راند. قاجارها قبیله ای از ترکمان های منطقه استرآباد (گرگان) بودند که تبار خود را به کسی به نام قاجار نویان می رساندند که از سرداران چنگیز بود. نام این قبیله ریشه در عبارت آقاجر به معنای جنگجوی جنگل دارد. پس از حمله مغول به ایران و میانرودان، قاجارها نیز به همراه چند طایفه ترکمان و تاتار دیگر به شام کوچیدند. هنگامی که تیمور گورکانی به این نقطه تاخت قاجارها و دیگر کوچندگان را به بند کشید و سرانجام آن ها را به خانقاه صفوی در آذر آبادگان بخشید. پس ازآن قاجارها یکی از سازندگان سپاه قزلباش شدند. در زمان آقا محمدخان قاجار این طایفه به دو قبیله اشاقه باش و یوخاری باش (به معنای ساکن ناحیه بالا - رودخانه و ساکن ناحیه پایین رودخانه) تقسیم شده بود و آقا محمدخان موفق شد این دو قبیله را باهم متحد کرده و نیروی نظامی خود را استحکام بخشد. آشنایی با غرب و دو سؤال ایران در زمان این سلسله با دنیای غرب آَشنا گردید. اولین کارخانه های تولید انبوه، تولید الکتریسیته، چاپخانه، تلگراف، تلفن، چراغ برق، شهرسازی مدرن، راه سازی مدرن، خط آهن، سالن اپرا (که بعداً به سالن تعزیه تغییر کاربری داد)، مدارس فنی به روش مدرن(ازجمله دارالفنون که به همت امیرکبیر تأسیس گردید)، و اعزام اولین گروه ها از دانشجویان ایرانی به اروپا جهت تحصیل در شاخه های طب و مهندسی در زمان این سلسله صورت پذیرفت. اما دراین بین دو سؤال مطرح است 1- با توجه به اینکه این سلسله خاستگاه ایلیاتی دارد دارای سبک و معماری می باشد؟2- آیا ارتباط با جهان غرب بر روی معماری آن ها تأثیر داشته است؟ به طورکلی معماری دوره قاجاریه را می توان به دو دوره کلی تقسیم کرد: 1- دوره ی اول - از آغاز سلطنت آقا محمدخان تا پایان سلطنت محمدشاه: در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درون زا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند. 2 - دوره ی دوم - از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار: در این دوره براثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تأثیر قرار گرفتن هیئت حاکم و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد. هنر معماری این زمان با مقایسه با دوره صفویه بسیار ضعیف شمرده می شود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری هم چنین صنایع ظریف مانند گچ بری، آیینه کاری و کاشی کاری رونق یافت. ارتباط بیش تر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که ازنظر هنری دل پسند باشد. معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی ازنظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است. افزایش خلاقیت های فضایی جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران (قبل از دوره جدید) می تواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چراکه در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد. تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند. به طور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح می شود. وجه نازل معماری قاجار اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند. اندازه ها دقت لازم را ندارند. تناسبات در مرتبه پایین تری نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده دوره های قبلی قرار می گیرند. تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط می کند و بی بندوباری، غلو ناشیانه و هرج ومرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره های درخشان سلجوقی و صفوی می شود. ورود سبک های آذری و اصفهانی از دیگر خصیصه های معماری در دوره قاجار می توان گفت سبک های آذری و اصفهانی که به ویژه در دوران صفویه و با استفاده از کاشی های هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ معمول بود، به دوران قاجار نیز راه یافت و به ویژه بهره گیری از سبک اصفهانی در بناهای عام المنفعه و مذهبی کاملاً مشهود است. در دوره های میانی قاجار، تحولات جهانی و گسترش صنعت در جهان بر بخش هایی از معماری ایران تأثیر گذاشت به طوری که با آغاز قرن 19 نوعی آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن، به چشم می خورد. اختراع ماشین و احداث کارخانه ها، تولید انبوه و به دنبال آن تولید مواد و مصالح جدید ساختمانی ازجمله آهن را به دنبال داشت، که با تولید آهن به طور انبوه، معماران از این ماده جدید در ساخت وساز و احداث بناها استفاده کردند. تغییر در مصالح تغییر در مواد و مصالح معماری، تغییر در شکل و ساختار معماری بناها را در این دوره به دنبال داشت. به گونه ای که با توجه به تغییرات ایجادشده در عصر صنعت و نیاز به امکانات جدید شهری، ساخت برخی از بناها ازجمله ایستگاه های راه آهن، نمایشگاه ها و کارخانه ها از سوی معماران موردتوجه قرار گرفت. ترکیب معماری قدیم و مدرن معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری کهن ایرانی رخنه کرد به طوری که در معماری بناهای دوران قاجار تأثیر این سبک معماری به وضوح دیده می شود، اما به هرحال تأثیر معماری مدرن بر بناهای مذهبی، همچون سایر بناها نبود. برای مثال می توان از مسجد سپه سالار نام برد که هرچند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تأثیر معماری مدرن بر معماری آن روز ایران بازمی گردد، اما بنای مسجد، در قالب یک مکان مذهبی، نمایانگر ارزش های معماری اسلامی و ایرانی است. هرچند مسجد سپه سالار بر اساس طرح ها و نقشه های یکی از نخستین فارغ التحصیلان ایرانی در حوزه معماری از اروپا ساخته شد اما در این بنا سبک اصفهانی با تزیینات اسلامی قابل مشاهده است. نفوذ معماری اروپا در سال (1250 ه. ش، 1871 م)، که ناصرالدین شاه به عنوان اولین پادشاه ایرانی که بدون قصد کشورگشایی به اروپا سفر کرد؛ دارالفنون تأسیس شده بود و حضور هیئت های اروپایی در پایتخت آشکار بود. در چنین وضعیتی است که تحت تأثیر غرب و به دستور ناصرالدین شاه برج و باروری تهران به سبک رنسانس ساخته شده بود (هشت ضلعی با اضلاع نابرابر) و نفوذ معماری اروپا در انواع گوناگون ساختمان ها و در خیابان های شهر جاافتاده بود. در حقیقت مدت ها قبل از آنکه شاه راه سفر در پیش گیرد، این گرایش آغازشده بود. ویلای سبک اروپایی معیر الممالک کامل ترین نماد آن روند است که تأثیر آن در بنای شمس العماره و تکیه دولت نیز که زیر نظر معیر الممالک ساخته شد، به خوبی محسوس است. ایجاد سرسرای ورودی با پلکان هایی که در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دوشاخه در جهت مقابل یکدیگر بالا ادامه می یابد تأثیر معماری کشور روسیه است که این نوع معماری از قبیل کاشی کاری و آیینه کاری و گچ بری و ازاره بندی توأم می گردد . و گوشه ای از معماری قاجار را شکل می دهد.