چرا زلزله خراسان رضوی به اندازه بم تلفات نداشت؟

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله زمین لرزه 16-1-96 در 40 کیلومتری شمال شرق فریمان در استان خراسان رضوی در ساعت 10:39 صبح با بزرگی 6.1 رخ داد. روستایی که بیشترین آسیب را دید، روستای دوقلعه است. تنها تلفات این زمین لرزه که بانویی 80 ساله بوده ساکن همین روستا بود. بیشتر خرابی ها از نوع خرابی در ساختمان های خشتی و گلی و بعضاً بنایی (در دو قلعه، سرچشمه ، محمدآباد، رزمگاه و به صورت محدودتر در سنجدک، یخدان، چشمه روغنی، و کارغش) بود. گسل زمین لرزه ای با توجه به اطلاعات زلزله شناختی فشاری بوده و راستایی شمال غرب- جنوب شرق داشته ولی گسلش با جابجایی سطحی برای آن یافت نشد بااین وجود گسیختگی های پراکنده در محدوده رو مرکز مهلرزه ای وجود دارد. در سفید سنگ خسارات جزئی و در فریمان بسیار محدود (در حد شکستن چند شیشه و فروریختن وسایل داخل منازل و مغازه ها)مشاهده شد. زلزله 16-1-96 فریمان با وقوع پس لرزه های متعدد همراه بود . وقوع پس لرزه ها یا زلزله های کوچک الزاماً نه نشانه ای از نزدیکی وقوع زلزله بزرگ بعدی است و نه نشانه کم شدن احتمال زلزله های بزرگ تر. زلزله متوسط و کوچک بخشی از تنش جمع شده در منطقه را آزاد می کند ولی مسئله آن است که هنوز نمی دانیم میزان کل تنش جمع شده و نحوه توزیع تنش در آن منطقه چقدر است، تا بر آن اساس بگوییم این مقدار تنش آزادشده و این قدر باقی مانده است. ضمناً پهنه با تنش بالا که مستعد وقوع زلزله بعدی باشد، در پیرامون گسلش زمین لرزه ای این زلزله قابل محاسبه است و می توان نشان داد که پهنه کاندید برای زلزله بعد (از رخداد 16-1-96) در همین ناحیه کدام پهنه است. این مطالعه ای است که در علم زلزله شناسی به عنوان محاسبه تغییرات تنش کولومب نامیده می شود. این کار نیاز به مطالعات دارد و به نوعی پیش بینی مکانی رویداد بعدی است. .البته پیش بینی (کوتاه مدت) زلزله (در بازه زمانی چند هفته تا چند ماه و بابیان احتمالات مربوطه) الزاماً با وقوع یک سری پس لرزه به صورت خودکار قابل ذکر نیست. از سوی دیگر زلزله های کوچک و پس لرزه ها می تواند نشان دهد که کدام پهنه گسله هم اکنون فعال است . در زلزله 16-1-96 فریمان، به دلیل اینکه بیش از 4 میلیون جمعیت در مشهد ساکن هستند جمعیت زیادی در فاصله 86 کیلومتری در مشهد این زلزله را حس کردند و از سوی دیگر به دلیل وجود ساختمان های بلند در مشهد به ویژه در طبقات بالا زلزله اصلی و پس لرزه ها آن را با شدت بیشتری حس کردند. بنابراین بیشترین گزارش ها در این زلزله از مشهد مخابره شد. اینکه زلزله 16-1-96 فریمان تلفات و خساراتی محدود نسبت به بم داد از دیدگاه علمی به سه دلیل مربوط بود، اول: خوشبختانه کانون زلزله در ناحیه ای بسیار کم جمعیت قرار داشت. در محدوده رومرکز مه لرزه ای فقط روستاهایی بسیار کم جمعیت و پراکنده از توابع سفید سنگ فریمان قرار داشتند (اگر همین زلزله در زیر شهر فریمان یا در مشهد رخ می داد، آسیب ها قطعاً متفاوت بود) . دوم: رویداد زمین لرزه در وسط روز (ساعت 10:30 صبح)، و اینکه مردم بیدار بودند و در منطقه زلزله زده شغل مردم بیشتر دامداری و کشاورزی است و بنابراین بیشتر مردم بیرون منزل مشغول کار بودند. سوم: کانون زمین لرزه در ژرفای حدود 15 کیلومتری (حدود دو برابر ژرفای زلزله 1382 بم) واقع بود. این موضوع هم کمک کرد که هم خسارات محدود باشد و هم گسلش زمین لرزه ای به سطح زمین نرسد. در مورد پیش بینی زلزله و هراس از رخداد زلزله بعدی، به ویژه در چهل وهشت ساعت اول بعد از وقوع زمین لرزه اصلی، شایعات گوناگونی منتشر شد. این شایعات باوجود شبکه های اجتماعی و سامانه های پیام رسان سریع تر پخش هم می شد. به هرحال منشأ بسیاری از این شایعات هرچه که بود ، ارجاعات با مواردی مشابه در زلزله های قبلی کمابیش یکسان بود. تمام انواع اطلاعاتی که از جاهایی بانام های سایت لرزه_نگاری جهانی یا اسم های مشابه آن یا وبگاه هایی مانند world-earthquakes.com منتشرشده ربطی به علم زلزله شناسی ندارد. مشهد و منطقه فریمان همیشه لرزه خیز بوده و مسلماً در آینده نیز خواهد بود. برآوردهای علمی زلزله شناسی بر اساس روش هایی شناخته شده و منتشرشده انجام می شود و چنین برآوردهایی معتبرند نه آنچه بر پایه ای نامشخص ، شبه علمی یا پنهانی، از سوی شیادان یا افراد نادان جهت ایجاد التهاب در جامعه انجام می شود. چون همواره بسته ای آماری (از اطلاعاتی که معمولاً کیفیت و نوعشان بر همگان و اهل فن مشخص نیست) با روش هایی عمدتاً ناشناخته (و منتشرنشده) در چنین وبگاه هایی مورد تحلیل های شبه علمی قرار می گیرند و خروجی هایی مبهم برای گستره هایی بزرگ به عنوان احتمال وقوع زمین لرزه ارائه می شود. این نوع پیش بینی ها که اتفاقی مکرر را که همگان بر وقوع آن وقوف دارند، به صورت خبری از آینده بیان کند، اساساً پیش بینی نیست. پیش بینی زمانی معنی دار است که اولاً رویدادی شدید (بزرگی 6 یا بیشتر) را بر مبنای بیان اندازه (بزرگی) زمان و مکان و با ارائه میزان احتمال هر یک از این پارامترها ارائه شود. در چنین وبگاه های مجهولی چنین تحلیل هایی ارائه نمی شود. ولی متأسفانه بعد از زلزله 16-1-96 فریمان باز اخباری از چنین وبگاه هایی به صورت خبر بین مردم دست به دست شد. گسل مسبب این زمین لرزه به احتمال زیاد روندی گسله ای است که از فریمان به موسی آباد می رسد و از شمال سفید سنگ عبور می کند. کانون زمین لرزه درجایی قرار دارد که پهنه گسله کشف رود به گسل فریمان می رسد. گسل کشف رود، گسلی است لرزه زا و احتمالاً دو زمین لرزه 1673 و 1678 مشهد به دلیل گسیختگی در آن روی داده اند. لازم به ذکر است اکنون بیست سال از زمین لرزه 20 اردیبهشت 1376 با بزرگی Mw=7.1 اردکول قاین در منطقه قائنات در جنوب خراسان می گذرد. این زمین لرزه موجب ایجاد گسلش سطحی به طول 125 کیلومتر در گسل آبیز در شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان شد که بیش ترین مقدار گسلش سطحی ثبت شده تاکنون توسط زمین لرزه های ایران است. زلزله 20 اردیبهشت 1376 قائن موجب تخریب 147 روستا، تخریب 12000 خانه، کشته شدن 1568 نفر، زخمی شدن 2600 نفر و بی خانمان شدن بیش از 50 هزار نفر گردید. بیش ترین تعداد تلفات این زمین لرزه در روستای آبیز با 264 کشته همراه بود