واکاوی شهر زیرزمینی در مرکز پایتخت

اولین مجموعه شهر زیرزمینی در تهران، با انتقال بخشی از جریان کار و فعالیت به تراز منفی پرترددترین میدان مرکزی، در اسفندماه 95 و پس از هشت سال به بهره برداری رسید. چهره جدید میدان ولیعصر(عج)، از یک فضای روباز حاوی سازه 7 طبقه در زیر سطح میدان تشکیل شده که در قالب پلازای شهری، قرار است ضمن انتقال مسیرهای پیاده رو به زیر میدان، جاذبه سفر با مترو را از طریق ایجاد مجموعه های فرهنگی، خدماتی و تجاری در تراز منفی، افزایش دهد. فضای زیرسطحی میدان ولیعصر (عج)، به ایستگاه خطوط 3 و 6 مترو متصل است. پلازا چیست؟ در ادبیات شهرسازی پلازا به مجموعه ای اطلاق می شود که حاوی فضای باز بوده و عنصر پیاده نسبت به عنصر سواره در آن غلبه داشته باشد تا به محل مناسبی برای حضور شهروندان تبدیل شود. چنین فضایی قطعاً باید به مبلمان شهری مجهز شود و می تواند حاوی مرکز خرید یا واحدهای تجاری و تفریحی کوچک مقیاس متناسب با نیاز شهروندان باشد. پلازا درواقع نسخه مدرن بازارچه های سنتی محسوب می شود. هرچند گفته می شود این پروژه هفت طبقه دارد اما درواقع اولین طبقه آن تراز صفر خیابان است که در چهارسوی میدان دسترسی های ورودی به پلازا در این تراز تعریف شده است و در عمل 6طبقه در فضاهای زیرسطحی ساخته شده است. پروژه 200 میلیاردی هنوز مشخص نیست این پروژه قرار است تمام ویژگی های لازم برای تبدیل به یک پلازا را داشته باشد و کاربری آن متناسب با عنوانی که برایش انتخاب شده است باشد یا نه. مؤلفه کلیدی پلازا، برخورداری از فضای توقف کافی و مناسب برای شهروندان است اما فعلاً مشخص نیست که فضای روباز میدان ولی عصر(عج) در تراز منفی یک، قرار است به نحوی تجهیز شود که شهروندان امکان توقف در آن را داشته باشند یا صرفاً قرار است به عنوان محل گذر برای دسترسی به مترو یا دیگر اضلاع میدان از آن استفاده شود. تحقیقات نشان می دهد برای ساخت این پروژه حدود 200 میلیارد تومان هزینه شده است. مدل های جهانی به طورکلی مدل جهانی شهرهای زیرزمینی و مجتمع های تجاری در محدوده ایستگاه های مترو با سه هدف هدایت مردم به استفاده از مترو، تأمین مالی برای ساخت مترو از طریق سرمایه گذاری بخش خصوصی به واسطه واگذاری اراضی تراز منفی برای ساخت وساز انتفاعی و تجاری و نیز سبک سازی فضاهای رو سطحی برای اختصاص به کاربری های مهم تر از کاربری تجاری صورت می گیرد. پروژه پلازای میدان ولی عصر(عج) نیز در 6 طبقه زیرسطحی تعریف شده که تنها طبقات منفی یک و منفی دو آن برای عموم شهروندان قابل استفاده بوده و از طبقه منفی سه تا منفی شش در اختیار شرکت بهره برداری مترو قرار دارد و مسافران مترو در آن تردد می کنند. طبقه منفی دو نیز در حقیقت سالن فروش بلیت مترو است که غرفه هایی به منظور فعالیت های محدود تجاری دورتادور آن پیش بینی شده است. بنابراین به نظر می رسد شهروندان در صورت تمایل می توانند همچون دیگر ایستگاه های حاوی واحدهای تجاری، به این طبقه نیز تردد داشته باشند و بعد از خرید دوباره به پلازا یا سطح میدان ولی عصر(عج) بازگردند. شهر زیرزمینی به نفع عابران یا خودرو ها؟! بررسی ها نشان می دهد هدف شهرداری تهران از ساخت این پروژه، تنظیم جریان ترافیکی شلوغ ترین و پرترددترین میدان تهران از طریق انتقال عابران پیاده به زیر میدان، سبک سازی فضای رو سطحی این میدان و نیز تسهیل دسترسی به دو خط در حال استفاده و در دست ساخت مترو که در زمره طولانی ترین خطوط شبکه حمل ونقل ریلی قرار دارند، بوده است. در کنار تحقق این اهداف پروژه مذکور حاوی دو ویژگی دیگر نیز خواهد بود: نخست پیش بینی مبلمان شهری در آن و دوم قرار گرفتن مراکز کوچک تفریحی در آن فضا برای گذران وقت نظیر کافه با الگو گرفتن از تجربه پل طبیعت تهران. با احداث دسترسی های مجهز به پله برقی در چهار طرف میدان، تمام عابران محدوده بلوار کشاورز، خیابان کریم خان و بخش شمالی و جنوبی خیابان ولی عصر(عج) به فضای زیرزمینی روباز در مرکز میدان که در تراز منفی 6 متری قرار دارد، هدایت می شوند و بعدازآن در صورت تمایل می توانند به طبقات زیرین رفته و از مترو استفاده کنند یا از طریق دسترسی های پیش بینی شده از یک مسیر ایمن به دیگر اضلاع میدان بروند. هدف از ساخت پلازا؛ فرهنگی یا تجاری؟! درصورتی که تعریف پلازا به درستی در این تراز پیاده شود نیز امکان توقف در آن و گپ و گفت و تعامل با سایر شهروندان یا احیاناً آن طور که پیش بینی کرده اند، تماشای آثار هنری نیز برای شهروندان فراهم است. به این ترتیب شهرداری زیر پای مردم در پرترددترین میدان مرکز شهر به واسطه پروژه ایستگاه مترو یک مجموعه خدماتی و تجاری که گفته می شود اولویت کاربری آن فرهنگی است را در تراز زیر صفر اجرا کرده است. آن گونه که سید مازیار حسینی، معاون حمل ونقل و ترافیک شهرداری تهران گفته است، مجموعاً سه هزار مترمربع فضای شهری با کاربری عمدتاً فرهنگی به شرکت بهره برداری مترو تهران تحویل شده است. مدل موفق چنین پروژه هایی در ابر شهرهایی همچون توکیو باهدف کمک به تأمین مالی پروژه های ساخت مترو از طریق بخش خصوصی اجرا می شود. اما اولین پروژه از این مدل جهانی در تهران به شکل معکوس اجراشده است به این معنا که در دنیا اراضی اطراف ایستگاه های مترو به انضمام مجوز ساخت تجاری در اختیار بخش خصوصی قرار می گیرد تا بخشی از سرمایه ساخت مترو از طریق تهاتر تأمین شود. اما پروژه ای که بانام پلازای شهری معرفی شده، از سوی شهرداری تأمین هزینه و ساخته شده است. البته کارشناسان شهری اعتقاددارند ازآنجاکه میدان ولی عصر(عج) جزو مشاعات شهری بوده و فاقد پلاک ثبتی است، امکان واگذاری مالکیت آن به بخش خصوصی وجود ندارد و مالکیت آن به عموم شهروندان تعلق دارد. مغایرت با پلازا هرچند در بازدید ازآنجا هنوز علائمی از پلازا در این فضا قابل مشاهده نیست اما آنچه مشهود است، انتقال عناصر پیاده به زیرزمین به نفع خودروها است که باهدف اصلی پلازا مغایرت دارد. گفته می شود که حدود 14 واحد تجاری در کل این پروژه نیز تعریف شده که فروش یا اجاره بلند مدت این واحدها می تواند چند برابر هزینه 200 میلیاردی اجرای پروژه برای شهرداری عایدی داشته باشد و به نفع ساخت مترو صرف شود. بااین حال اگر ساخت آن به طور کامل توسط بخش خصوصی انجام می شد، انتفاع مالی آن برای شهرداری چند برابر بود. برخی از مدیران شهری از این پروژه به عنوان اولین پلازای شهری تهران یاد می کنند؛ درحالی که پروژه ساماندهی میدان امام حسین (ع) که سال 91 اجرا شد، اولین فضای از نوع پلازا به شمار می آید که سواره ها به نفع پیاده ها در آن به زیر سطح هدایت شدند. طراحی پروژه موسوم به پلازای میدان ولی عصر(عج) نیز به نحوی صورت گرفته که عرصه زیادی به توقف عابران پیاده اختصاص نیافته است. 8 سال زمان ساخت به جای کمتر از سه سال به نظر می رسد درصورتی که عرضه تراس ها عریض تر طراحی می شد، فضای روباز وسیع تری برای حضور شهروندان فراهم می شد؛ اما اکنون این فضا بیشتر برای گذر مناسب است تا توقف و تعامل شهروندی. تحقیقات حاکی است این پروژه که در سال 88 کلید خورده و قرار بوده ظرف مدت 32 ماه اجرا شود اما 8 سال طول کشید، از ابتدا نیز ماهیت آن ایجاد یک ورودی برای ایستگاه مترو واقع در این میدان بوده است. بااین حال رفته رفته این پروژه تغییر ماهیت داد و شهرداری تهران از ایجاد یک بنای ورودی ایستگاه در مرکز میدان ولی عصر(عج) صرف نظر کرد و تصمیم گرفت مرکز میدان را به پلازا تبدیل کند.