تاثیر معماری در محیط زیست

در دهه های اخیر به ویژه پس از 1970 میلادی که آغاز آگاهی از تأثیرات مخرب انقلاب صنعتی و محدودیت های منابع فسیلی و بحران های زیست محیطی بود جنبش های حفاظت از محیط زیست در سراسر دنیا کار خود را آغاز کردند. در تمامی رشته ها و حرفه ها از متخصصین مختلف خواسته شد تا سهم خود را در حفظ محیط زیست ایفا نمایند. در این میان معماران می توانند نقش بسیار مؤثری داشته باشند و شاید بتوان گفت سهم آنان در پایداری محیطی از بسیاری رشته ها و تخصص ها بیشتر است. ساختمان ها حدود 50 درصد مصرف انرژی را برای تأمین سرمایش و گرمایش به خود اختصاص می دهند و مصرف منابع انرژی یکی از شاخصه های تأثیرگذاری معماری بر مشکلات زیست محیطی است و از سوی دیگر احداث هر بنا به گونه ای پهنه زمین را به عنوان یک عنصر زائد و الحاقی تحت تأثیر قرار می دهد لذا معماران در سه فرآیند طراحی بنا، اجرای بنا و بهره وری بنا بر محیط زیست تأثیر می گذارند. عوامل تأثیرگذار بر محیط زیست آنچه در فرآیند طراحی بنا معماران را به تأثیرگذاری بر محیط زیست سوق می دهد یکی چگونگی طرح و ساختار بنا ازنظر میزان دخل و تصرف آن در طبیعت است و دیگری استفاده از پتانسیل های محیطی است. ساده ترین شکل تطابق بنا با محیط برای حداقل دخل و تصرف شناخت سایت و بهره گیری از عوارض طبیعی زمین است که متأسفانه در بسیاری موارد نادیده گرفته می شود و با افزایش خاک ریزی و خاک برداری بستر پروژه تغییر شکل زمین ایجاد خواهد شد که پیامدهای محیطی به دنبال دارد. تطابق کالبد بنا با محیط نیز در فرآیند خلق اثر از اهم مواردی است که آموزه های آن در طبیعت به وفور یافت می شود و می تواند سرلوحه معماران قرار گیرد تا آن ها بتوانند با آموختن از طبیعت طرح را با محیط زیست همساز نمایند. اگر در یک نگاه کلی با ساختار فیزیکی بدن انسان و تطابق آن با بستری که به دنیا آمده اند و یا به آن تعلق دارند بنگریم به راحتی متوجه می شویم که تطابقی اقلیمی محیطی میان آن ها وجود دارد. مقایسه تطبیقی اسکیموها در قطب ها و انسان های مجاور خط استوا گویای این مطلب است. اسکیموها به دلیل کاهش سطح تماس با هوای سرد کوتاه قد و فربه اند و چشمان و دهان کوچکی دارند درحالی که آفریقایی های مجاور استوا قدبلند و کشیده اند و با چشمان و بینی و لب های بزرگ سعی در تعریق بیشتر داشته و درنتیجه تبادل گرمایی بیشتری با محیط دارند. رنگ تیره پوست نیز برای آن ها نقش مؤثری در بازتابش حرارت ایفا می کند چراکه پوست برعکس لباس و مصالح عمل می کند. تطابق و همسازی کالبد فیزیکی انسان ها با محیط می تواند الگوی مناسبی برای معماران در جهت تطبیق با محیط زیست باشد و این در حالی است که در بسیاری موارد به تطبیق ساختار و کلیت طرح بنا با اقلیم توجه نمی شود و شاهدیم که در ایران پروژه هایی با شکل کالبدی یکسان در اقلیم های مختلف چهارگانه اجرا می شوند. معماران بومی ایران به درستی به این مسئله می پرداختند و در معماری بومی ایران همخوانی کالبدی- اقلیمی دیده می شود درصورتی که در پروژه های حال حاضر ایران این نکته نادیده گرفته می شود. اکنون در بسیاری از مناطق اقلیم گرم و مرطوب جنوب ایران پروژه هایی اجراشده یا در حال اجراست که سقف های آن ها مانند اقلیم مناطق معتدل و مرطوب شیب دار طراحی شده اند. گویی که معماران آن ها مسئله رطوبت را با بارش یکسان فرض کرده اند. در معماری بومی جنوب ایران به خاطر بارش کم سقف شیب دار دیده نمی شود. به نظر می رسد نقشه های ساختمان هایی که برای شمال ایران طراحی شده اند در جنوب نیز در حال اجرا هستند. ساختمان صفر انرژی اکنون که ما اندر خم کوچه های تطابق فرم با بستر طرح مانده ایم بحث روز معماری دنیا در ارتباط با محیط زیست، ساختمان های زیرو انرژی و زیرو کربن است که نمونه های شاخص آن را در شهر مصدر در امارات می توان یافت. ساختمان صفر انرژی( ZEB: zero energy building)به ساختمان هایی اطلاق می شوند که مصرف سالانهٔ انرژی آن ها صفر و آلاینده های کربنی تولید نمی کنند. در دنیای امروز با توجه به محدود بودن منابع سوخت فسیلی ساختمان ها صنایع و دیگر ارگان ها به سمت استفاده از دیگر انرژی های موجود در زمین مانند انرژی خورشیدی، بادی، بیولوژیکی و آبی حرکت نموده اند. ساختمان های انرژی صفر یکی از اهداف کلیدی ساختمان های سبز را به صورت کامل محقق ساخته و باعث کاهش آلاینده ها و گازهای گلخانه ای در طول مدت استفاده از ساختمان خواهند شد. استراتژی که در احداث ساختمان صفر انرژی توسط مهندسین انرژی به کاربرده می شود، طراحی ساختمان با دیدگاه استفاده از انرژی خورشید است که اغلب در ساختمان های با مصرف بهینه انرژی اجرا می گردد. در این ساختمان ها موقعیت پنجره ها، دیوارها، ایوان ها، سایبان ها و درخت ها بایستی طوری جهت یابی شود که موجب ایجاد سایه در تابستان و بیشترین بهره خورشیدی در زمستان گردد. علاوه بر آن مکان مناسب پنجره می تواند باعث افزایش میزان نور روشنایی روز (Daylighting) و کاهش مصرف انرژی الکتریکی روشنایی در طول روز گردد. استفاده از فنّاوری های انرژی خورشیدی فعال (Active solar) و غیرفعال (Passive solar) ، انرژی الکتریکی خورشیدی (Photovoltaic)، استفاده از فضای سبز بر روی بام ساختمان (Roof garden) ازجمله راهکارهای مؤثر در این بخش محسوب می شود. ساختمان سازگار با سیستم مدیریت یکپارچه استفاده از سیستم مدیریت یکپارچه ساختمان (BMS) از دیگر راهکارهایی است که در این گونه ساختمان ها نقش بسزایی ایفا می کنند. این سیستم با اعمال کنترل بر روی بخش های مختلف ساختمان اعم از تأسیسات حرارتی و برودتی، روشنایی، اعلام حریق، درب های ساختمان و ... امکان مدیریت و کاهش مصارف انرژی را فراهم می سازد. به عنوان مثال ساختمانی که مجهز به کنترلرهای دقیق دما و رطوبت هوا باقابلیت تنظیمات زمان کارکرد و دیگر پارامترها است، می تواند تا 20 درصد در مصرف انرژی صرفه جویی نماید. امید است تا در ایران نیز با ارتقا فرهنگ حفاظت محیط زیست در حوزه معماری و پیشرفت فنّاوری که لازمه ساختمان های هوشمند، با استفاده انرژی حداقلی و سبز است بتوان همگام با سایر کشورهای پیشرفته در مسیر حفظ محیط زیست گام برداریم.