تحولی در معماری مساجد

مسجد و مدرسه سپهسالار تقریباً در منطقه مرکزی شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان، بازار دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله، کوچه میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، کوچه نظامیه و سه راه امین حضور که تماماً در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می توان پی برد. مسجد و مدرسه عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی پایتخت به شمار می رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بناشده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیل کرده ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ ، شکل بنا و نقشه ابنیه شرقی اسلامی را در نظر داشته است. معماری این مسجد از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار گنبد ویژه ای دارد؛ تعداد مناره های بیش ازاندازه متداول آن که حدود 10 مناره است؛ امتداد نیم استوانه ای آن ها تا کف حیاط می رسد و ابتکاری منحصربه فرد را به نمایش درمی آورد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند. گنبد دو گوش خوابیده اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره گیری از کاشی کاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است. ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به 5 سال به طول انجامید و در دوره های بعدی ، ساخت بخش هایی از مسجد همچنان ادامه یافت که در سال 1320، تکمیل شد. خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا ، ذکر همین مطلب بس که محوطه بنا بدواً به عمق 17 متر حفرشده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرئت آن را آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهار ایوانی است. در سال 1342، استاد لر زاده تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال 1375 ، نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را مرمت کرد. وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دوچندان می بخشد کتابخانه مسجد است که در سال 1297 قمری، سپهسالار با خرید کتابخانه 4000 نسخه ای اعتضادالسلطنه آن را پایه گذاری کرد. هم اینک، گنجینه ای با بیش از 4200 کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به 10000 کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است . این بنا دارای 3 ورودی در بخش شمالی بوده که به علت احداث کتابخانه ملی توسط مهندس سیحون در سال 1342 مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد. ورودی اصلی این مسجد با عقب نشینی نسبت به پیاده رو از الگوی جلوخان تبعیت کرده و ورودی شرقی نیز چنین الگویی را به صورت ساده تری داراست. از ویژگی های مهم فضای مسجد سپهسالار، که درواقع یکی از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می رود، وجود مهتابی ها و بهارخواب های وسیع در طبقه فوقانی است . بنای مدرسه عالی دارای یک حیاط کناری نیز می باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم شده ای هست که در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده است و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه می باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است. شبستان تابستانی (گنبد خانه) بزرگ ترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر است و درمجموع مساحتی نزدیک به 1600 مترمربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستان ها به جهت حرکت هوا ایجاد می شود. این محل ازنظر فضاسازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود می باشد؛ زیرا گنبد بر چهارپایه استوار است؛ درنتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می دهد. چهار مناره بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد.گنبد خانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می رود. چلیپای بزرگی به ابعاد 45متر در 45متر، گنبد اصلی را با دهانه 15متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرارگرفته مخدوش نمی سازد. چهار گنبد کاربندی باقاعده مستطیلی، بال های چلیپا را پوشش داده اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25متر به وجود می آورد. همچنین، چهار مناره بلند با پایه هایی که 2متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا در بندهای آن ها سرب ریزی شده است و بدنه مناره ها با کاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرئت می توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می شود. در این گنبد خانه، فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبد خانه ها می رسد و گنبد کیفیت معلق و بی وزنی را به دست می آورد و از این نظر سبک ترین و ظریف ترین گنبد خانه ایست که ساخته شده. درمجموع گنبد خانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار به عنوان یکی از نمونه های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن ازنظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحله تکامل معماری قدیم محسوب می گردد.این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم می باشد. شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهارستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس ها و گچ بری های این شبستان که به صورت اسلیمی و کتیبه های خطاطی شده است و همه آن ها در سال 1350 هـ . ش توسط استاد حسین لر زاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقی که یکی از آن ها مختص خانم ها می باشد. بعد از انقلاب اسلامی، مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافت.