سبک معماری بیزانس( روم شرقی)

سبک های معماری درگذر زمان(6) با سزار شدن کنستانتین در امپراتوری روم، این امپراتوری به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد. مرکز امپراتوری روم غربی، رم در ایتالیا بود و مرکز امپراتوری روم شرقی، بیزانس(کنستانتینوپل، قسطنطنیه یا استانبول امروز) بود. امپراتوری روم شرقی بیش از هزار سال دوام آورد و در معماری دوران قرون وسطی و بعدها رنسانس در اروپا، تأثیر بسیاری داشته است. بعدها زمانی که ترک های عثمانی توانستند کنستانتینوپل را اشغال کنند، معماری روم شرقی مستقیما وارد دوره معماری امپراتوری عثمانی شد. هنر معماری تا قرن 6 میلادی تحت تأثیر مسیحیت آغازین بود اما با شروع دوران حکومت ژوستی نیانوس شکوهی بی نظیر یافت. ژوستی همانند کنستانتین به هنر و هنرپروری اهمیت می داد تا جایی که دوره او را نخستین عصر طلایی هنر امپراتوری روم شرقی نامیده اند. بهترین آثار معماری این دوره اکنون در ایتالیا و شهر راونا، قرار دارد. معماری بیزانس و کلیسا معماری امپراتوری بیزانس با گنبد، پایه های مربعی، تاق و منار شناخته می شود که از موزاییک های شیشه ای استفاده فراوانی شده است. معماری نخستین بیزانس، ادامه معماری رومی ها بود. امپراتوران رومی به ساخت کلیساهای باشکوه و با تزئینات بی نظیر علاقه داشتند. کلیساها از روزهای آغازین(دوره پیشین) معماری بیزانس تا دوره بیزانس پسین به 3 گروه تقسیم می شوند: کلیساهایی با پلان محوری، مرکزی و یا ترکیبی از این دو پلان ساخته می شدند. در پلان محوری، تالاری طویل با سقف چوبی ساخته می شد. این محور طولی، یک یا دو ردیف دالان سرپوشیده فرعی داشته که قسمت فوقانی همین محور به اتاق ها و دهلیزها هدایت می شد. در پلان مرکزی، روی نقطه مرکزی تأکید دارد و عبادت کنندگان مقابل محراب می ایستند. کلیساهای با پلان محوری و مرکزی، ویژگی های ساخت دو نوع کلیسا-محوری و مرکزی- را دارا هستند. ساختار گنبد معماری بیزانس مهم ترین ویژگی معماری بیزانس، سقف گنبدی آن است. گنبد، که همیشه ویژگی سنتی شرق بوده است به طرح اصلی معماری بیزانس و در تلفیق با ستون های سنتی و رایج درآمد. برای ساخت گنبد روی پایه مربعی شکل، از دو شیوه سکنج ( یکی از روش های گوشه سازی برای تغییر مقطع چارگوش دیوارها به گرد یا هشت ضلعی برای ساخت تاق یا گنبد) و همچنین ساخت لچکی( pendentive) استفاده می شد. بدین ترتیب می توانستند روی پایه های مربعی گنبد قرار دهند. درحالی که در معماری رومی، گنبدها فقط روی ساختارهای دایره ای یا چندضلعی قرار می گرفتند. این گنبدها معمولا از آجر و یا سنگ های پر منفذ سبک، مانند سنگ هایی مانند سنگ پا، ساخته می شدند. همچنین اطراف گنبد اصلی ساختمان، چند گنبد کوچک و یا سازه های نیمه گنبدی نیز ساخته می شد و همه آن ها در کنار هم منظره زیبایی را به وجود می آوردند. نورپردازی کیفیت مرموز نوری که فضای داخل کلیساهای دوران معماری بیزانس را روشن می کرد تا قرن ها موردتوجه بازدیدکنندگان قرار می گرفت. گنبد کلیسا که همچون سایبانی برای بنا بود، به دلیل برخورداری از پنجره در پایه های خود، می توانست فضای داخل کلیسا را نیز روشن نگهدارد. نور با ورود از طریق این پنجره ها و برخوردش با موزاییک های شیشه ای تزئینی و سنگ های مرمر به کاررفته در ساخت کلیسا، درخشش بیشتری پیدا می کرد و علاوه بر روشن کردن فضای داخلی، حس و حال معنوی هم به آن می داد. مصالح مورداستفاده سیستم ساخت وساز متشکل از بتون و آجر که توسط رومی ها استفاده می شد، در معماری بیزانس نیز به کار گرفته شد. ابتدا اسکلت ساختمان با استفاده از بتون و آجر ساخته می شد، سپس ورقه هایی از سنگ مرمر، پوشش ساختمان شکل می گرفت. این بخش های مستقل، ویژگی معماری بیزانس است. آجر مورداستفاده با دقت بسیار خاصی آماده می شد. ملاط با ترکیب آهک، شن، سفال و کاشی و آجرهای خردشده درست می شد. هنگام ساخت روبنا، آجرها همیشه به صورت افقی گذاشته نمی شدند. آن ها بعضی مواقع به صورت اریب، زنجیره یونانی، V شکل و یا الگوهای چپ و راست قرار داده می شدند. دیوارهای داخلی با مرمر و تاق ها و گنبدها به وسیله موزاییک های شیشه ای رنگی و روی زمینه ای طلایی رنگ تزئین می شدند. موزاییک کاری از هنرهای ویژه معماری بیزانس، موزاییک کاری است که از تمدن سومری ها اقتباس شده است. موزاییک های زیبای تزئینی با خرده شیشه های براق در تزئینات دیوارها، بسیار کاربرد داشتند. بهترین نمونه های موزاییک کاری موجود در دیوارهای داخلی کلیساها، دارای مضامین پادشاهی و مذهبی اند. شمایل شکنی در این دوره، از نقاشی و استفاده از شمایل چندان استقبال نمی شد. در حقیقت نقاشی و ساخت شمایل و تندیس در خانه خدا با آیین مسیحیت مغایرت داشت و دیگر مانند دوره های گذشته از نقاشی و شمایل استفاده نمی شد. در این زمان نقاشان و هنرمندان بسیاری بیکار شدند. عصر دوم طلایی معماری بیزانس از اواخر قرن دهم تا دوازدهم، دومین عصر طلایی معماری بیزانس( دوره بیزانس پسین) با حمایت شاهان مقدونی پدید آمد و فرهنگ بیزانسی دوباره با هنر هلنی مواجه و با هنر عصر طلایی اول ترکیب شد. ساختمان های این دوره به شکل مکعب گنبد دار، کوچک، عمودی و چهار دهانه اند و سطوح دیوارهای بیرونی با نقش برجسته تزیین شده اند. مانند کلیسای تئوتوکس که در قرن 11 میلادی در یونان بنا شد و کلیسای کاتولیکون که به آن چسبیده است، سقفی گنبدی بر روی پلان 8 ضلعی دارند. بناهای معروف دوره معماری بیزانس از برخی از بناهای معروف این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد: * کلیسای هاگیا صوفیا یا ایا صوفیه، که در دوره های مختلف تا دوره معماری عثمانی تغییراتی داشته است. این کلیسا در استانبول قرار دارد و در حال حاضر به مسجد تبدیل شده است. * باسیلیکا سنت آپولیناره نوو. این کلیسا در ایتالیا واقع است و به دلیل استفاده از موزاییک های سبک معماری بیزانسی بسیار معروف است. * صومعه دافنی. این صومعه در جنوب یونان واقع شده و به صورت سقف گنبدی شکل متقاطع است. دیوارهای صومعه بسیار مستحکم بوده و فضای داخلی آن به زیبایی کاشی کاری شده است.