درس های زلزله مکزیک و سالروز زلزله طبس

، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در شهریور 1396 وقوع دو زمین لرزه مهم در مکزیک موجب خسارت های جانی و مالی شد. میزان خسارت ها و نحوه رویارویی دولت مکزیک با این رخداد برای ما که در همین ماه یعنی در سالروز 25 شهریور 1357 طبس قرار داشتیم، حاوی نکات درس آموز فراوان بود. 1- زمین لرزه اول در تاریخ 16-6-96 (7 سپتامبر 2017) با بزرگای 1/8 در نزدیکی ساحل چیاپاس مکزیک (در زون فرورانش ورقه کوکوس به زیر ورقه آمریکای شمالی) در عمق 75 کیلومتری در حدود نیمه شب (ساعت 23:49 به وقت محلی) رخ داد. تعداد تلفات 98 نفر گزارش شد، که برای چنین زمین لرزه برای کشور مکزیک البته تعداد زیادی نیست. کانون زلزله حدود 90 کیلومتر از ساحل و حدود 98 کیلومتر از شهر پیجی جیاپان با جمعیت 15 هزار نفر فاصله داشت. فاصله کانون با مکزیکوسیتی (با جمعیت ثابت حدود 9 میلیون نفر در شب، و جمعیت حدود 25 میلیون نفر در کلان شهر مکزیکوسیتی و حومه) حدود 700 کیلومتر و با گوتمالا سیتی (با جمعیت 950 هزار نفر) حدود 350 کیلومتر بوده است. بنابراین می توان گفت که هم ازنظر فاصله مناطق جمعیتی از کانون زلزله و هم ازنظر عمق (حدود 3 برابر عمیق تر از زلزله 11 مارس 2011 ژاپن) مکزیکی ها بخت خوبی داشته اند تا رخداد 16-6-96 به فاجعه انسانی بزرگی تبدیل نشود. زمین لرزه دوم در تاریخ سه شنبه 28-6-96 (19 سپتامبر 2017) با بزرگای 1/7 و با ژرفای 59 کیلومتر و در ساعت 13:14 به وقت محلی (در میانه روز کاری) و در فاصله رومرکزی یک کیلومتری شهر ایزو کار دو ماتاموروس با 43 هزار جمعیت ، فاصله رو مرکزی58 کیلومتری با شهر 1 و نیم میلیون نفر پابلو دو زاراگوسا، و فاصله رومرکزی 120کیلومتری شهر مکزیکوسیتی (با 25 میلیون نفر ساکنین کلان شهر مکزیکوسیتی) رخ داد. باید یادآور شد که ژرفای 59 کیلومتری آن زلزله موجب شده که احتمالا این زمین لرزه تلفات نسبتا بالایی نداشته باشد، ولی از سوی دیگر اینکه زلزله در میانه روز و هنگام باز بودن مدارس و ادارات رخ داده است، موجب شده که تا 3 روز بعدا از رخداد، میزان تلفات 273 نفر اعلام شود. بدیهی است بخشی از این خسارت ها به اثر خاک و تشدید رابی ها در مکزیکوسیتی نیز مربوط است. 2- درعین حال نیز باید گفت که کشور مکزیک با حدود 127 میلیون نفر جمعیت، در سال 2016 تولید ناخالص داخلی 5/1 تریلیون دلار (حدود 4 برابر ایران 80 میلیون نفری، با 435 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی) داشته است. درعین حال برنامه های مکزیک ازنظر مدیریت بحران و کاهش ریسک در سه دهه اخیر جز برنامه های موفق در کشورهای درحال توسعه بوده است. ایجاد سامانه هشدار پیش هنگام زلزله برای مکزیکوسیتی که از سال 1991 تاکنون (در طی 26 سال گذشته) عملیاتی بوده، نمونه ای از این برنامه هاست. از سوی دیگر در دهه اخیر دولت مکزیک تمرکز جالب و موفقی بر روی برنامه کاهش ریسک با راهبرد حمایت از برنامه هایی که با نگاهی استانی هزینه های آسیب را در یک سانحه محتمل بعدی برای دولت فدرال کاهش می دهد، پیش برده است. این کار بر پایه درس های آموخته شده از سوانح و زلزله های قبلی به تمرکز بر برنامه های نسبتا موفق آمایش سرزمین و برنامه ریزی شهری منجر شده است. چنین برنامه های موفقی با به کارگیری نیروهای انسانی نسل جدید تحصیل کرده که با یکی دو زبان خارجی آشنا هستند، در بدنه اجرایی این کشور به ویژه برای برنامه های کاهش ریسک سوانح ممکن شده است. این همان کاری است که اکنون دولت ما در ایران، در سی و نهمین سالروز زمین لرزه طبس 57 باید با جدیت دنبال کند 3- رخداد زمین لرزه طبس در ساعت هفت و پنج دقیقه عصر با بزرگای 4/7 رخ داد. طبس در سال 1355 حدود 11 هزار 400 نفر و شهرستان طبس (طبس و روستاهای اطراف) 12 هزار 600 نفر جمعیت داشت. بر اساس آمار مرکز آمار ایران در مهر1357 تعداد کشته های زلزله طبس 6363 نفر بود که این تعداد شامل 3 هزار و 662 نفر در شهر طبس و 2 هزار و 701 نفر در روستاهای اطراف بودند (علی رغم آنکه در گزارش های پراکنده دیگر تا حدود 20 هزار نفر به طور غیررسمی ذکرشده! که با توجه به کل جمعیت موجود در منطقه غیرواقعی می نماید.) بنابراین در زلزله ای که هنگام عصر روی داد، حدود52 درصد جمعیت شهرستان طبس از بین رفت. سرشماری طبس در سال 65، جمعیت این شهر را حدود 15 هزار نفر و سرشماری سال 95 جمعیت طبس را حدود 39 هزار نفر نشان داد. بنابراین رشد جمعیت در طبس متناسب با رشد جمعیت در چهار دهه گذشته در ایران رخ داده است. البته می توان در شهر بازسازی شده به ارزیابی آسیب پذیری و تاب آوری پرداخت و به عدم لحاظ فرم معماری تاریخی طبس در بناها و شهر بازسازی شده ایراد گرفت. ولی هم زمان می توان در یک ارزیابی اولیه افزایش تعداد جمعیت در معرض آسیب (و درنتیجه افزایش میزان ریسک) را متناسب با رشد جمعیت در چهار دهه گذشته در نظر گرفت. سؤال بنیادی آن است که آیا میزان آمادگی ما و مدیریت کاهش ریسک و مدیریت بحران در کشور ما در این سال ها به همین میزان توسعه یافته است؟ 4- علی رغم شایعاتی مبنی بر مصنوعی بودن و حاصل انفجار بودن زلزله طبس، این زلزله بر پایه نگاشت های زمین لرزه کاملا طبیعی (زمین ساختی) بود که پس از نبود یک زمین لرزه طولانی که هنوز نمی دانیم چند هزارساله بوده است، اتفاق افتاد. سطح های زمین ریختی متعددی در پای دامنه کوه های شتری در شرق طبس وجود دارد که با گسل های کواترنر از هم تفکیک می شوند. یکی از این گسل های کواترنر همان گسل زمین لرزه ای طبس بود. اگر برای طبس و هر شهر دیگر ایران چنین مطالعاتی انجام دهیم می توانیم مکان گسل های کواترنر و گسل های زمین لرزه ای بالقوه بعدی را حدس بزنیم. یعنی بفهمیم که در زلزله های احتمالی بعدی چه محل هایی ممکن است گسیخته شود. چیزی که حتی قبل از زلزله طبس قابل تشخیص بود، ولی البته کسی آن را پیش بینی نکرده بود. هنوز مطالعه دیرینه لرزه شناسی برای تعیین سن گسیختگی های قبلی در راستای گسل زمین لرزه ای طبس انجام نشده است و هنوز نمی دانیم نبود لرزه ای طبس چند هزارساله است. و همچنین ریز پهنه بندی لرزه ای طبس صورت نگرفته است. علاوه بر این هیچ تلاشی نیز برای باز زنده سازی بافت تاریخی (قبل از زلزله) و اساسا دوباره سازی بناهای تاریخی بر اساس مستندسازی های قبلی در طبس انجام نشده است. یکی از این مستندسازی از قبل از زمین لرزه 57 در کتاب جالب طبس، شهری که بود نوشته مهندس دانش دوست انجام شده است.