فضای شتر گاو پلنگی به نام مشاع

سیامک سرمدی مشاعات، همان خرده فضا هایی هستند که معمولا دست دوم انگاشته می شوند و از فضای درونی خانه یا همان فضای روزمره خانگی به دور هستند و گویی بیرون افتاده اند. سرنوشت و تاریخچه این فضا، ارتباط تنگاتنگ دارد با مقوله ای از معماری نوین به نام خانه های مدرن یا به تعبیر امروزی تر آن؛ آپارتمان. پیشینه شکل گیری آپارتمان به عنوان واحد خانه مدرن، به زمانی برمی گردد که در آغاز دوره صنعتی شدن اروپا که شکل و فرم جدیدی از کار در کارخانه ها و معادن ایجاد شد، ناگزیر نیاز به نوعی سکونتگاه موقتی با امکانات حداقلی برای کارگران معادن و کارخانه ها نیز پدید آمد. این روند به شکل گرفتن نمونه هایی از خانه هایی با امکانات حداقلی و شبیه به آپارتمان های امروزی انجامید. در ایران این نوع از سکونتگاه یا همان نیای اولیه آپارتمان؛ در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی خود را نشان داد و روند ساخت آپارتمان در ایران و مشخصا شهر تهران، وارد سبک معمول زندگی مردم ما شد. با این کار و به تدریج و در طول سال ها، بیشترین حجم مسکن در شهری مانند تهران به سمت مجموعه های 5 تا 10 خانواری حرکت کرد. نوعی مسکن که عموما در ارتباط مالکیت استیجاری تعریف شد و در حوزه مالکیت بر زمین نیز ارتباطی ضعیف در آن وجود داشت. در این روند، مسکن رشدی در ارتفاع پیدا کرد و شکل گرفتن واحدهای مسکونی متعدد در یک ساختمان واحد، به امری طبیعی تبدیل شد. این گونه بود که موضوع مشاعات ساختمان بیش ازپیش اهمیت پیدا کرد؛ موضوعی که پیش ازاین و در خانه های ویلایی شخصی یا خانه هایی که به صورت ردیفی و در کنار یکدیگر ساخته می شد، به این شکل و با این شدت دیده نمی شد. موضوع مالکیت در آپارتمان و در همان ایده اولیه آپارتمان بر موضوع مالکیت و جداسازی استاندارد و اندازه گیری شده بنا، بحثی را پیش آورد که اهمیت زیادی به فضاهای مشاع بخشید و فضای مشاع حالتی شتر گاو پلنگ پیدا کرد! ضوابط، این فضا را تحت مالکیت چند نفر می داند اما در همان حال، مالکان، فضای مشاع را به فضایی برای کارها و عملکردهای مشخص تقلیل درجه داده اند. مشاعات فضاهایی هستند که نه عامدانه بلکه از روی ناچاری و ناگزیر، مشترک هستند. مثلا شامل فضاهایی می شوند که برای عملکردهای ضروری کنار گذاشته شده اند (مثل پلکان فرار). یا ضرورت وجودی شان از نحوه چیدمان واحدها نسبت به هم ایجادشده است. (مثل راهروها و پاگردها). فضای مشاع می تواند محصول ناگزیر و یا فرعی ساختمان باشد که اهمیت تفکیکی چندانی هم ندارند (مثل پشت بام). براین اساس است که فضای مشاع مبدل شده است به نوعی فضای دست دوم که ناگزیر وجود دارد اما از فضای کاربری خصوصی و فردی و حتی از کاربری جمعی نیز بیرون افتاده اند و از سر ناچاری به انباری از اشیا تبدیل شده اند . ازنقطه نظر حقوقی، جهت گیری حقوق مالکیتی همواره در جهت تقسیم فضای مسکونی یا تجاری به اجزا قابل شناسایی است. اما فضای مشاع، موقعیتی بینابین دارد و میان دوگانه حقوق مالکیت فردی و مالکیت عمومی در نوسان است. این موقعیت بینابینی و این امکان دوگانه، فضاهای مشاع را به مکانی برای بروز رخداد و دعواهای مالکیتی مبدل کرده است. زیرا که بهره گیری های اقتصادی (بخصوص در فضاهای تجاری) سعی در استفاده حداکثری از فضا و تلاش برای حذف مشاعات یا هرچه کوچک تر کردن این فضاها به سود خود می کند حال آنکه این موضوع با بحث مالکیت افراد بر فضاها در تضاد است. از اینجاست که این خرده فضاهای دست دوم خود را به عنوان معضلی درروند زندگی روزمره شهری نشان می دهند.