شهری در حاشیه جاده ابریشم

شهر تاریخی بلقیس دومین بنای خشتی و گلی ایران پس از ارگ بم است که روزگاری در حاشیه جاده ابریشم قرار داشته و به همین سبب از رونق خوبی نیز برخوردار بوده است. این شهر در فاصله ســه کیلومتری جنوب غربی شــهر کنونی اسفراین و در بین شاه راه قدیم جرجان- نیشابور واقع شده و در سال 1380 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. اولین فعالیت های باستان شناسی به صورت علمی در این مجموعه از سال 1386 آغاز و هرساله به صورت مستمر ادامه داشته است. بر اساس مطالعات باستان شناختی، حیات اجتماعی شهر گستره زمانی از عصر ساسانی تا پایان دوره صفوی را شامل می شود که دوران شکوفایی آن مربوط به قرون میانی اسلامی است. این شهر تاریخی بارها در اثر حمله اقوام مختلف اعراب، مغولان، ازبک ها و افغان ها از بین رفته و دوباره از نو ساخته شده ولی این شهر بعد از حمله افغان ها در حدود 265 سال پیش دیگر روی آبادانی به خود ندید و ساکنان آن به روستایی در نزدیکی شهر بلقیس به نام میان آباد کوچ کردند و هسته اولیه شهر جدید اسفراین را ساختند. این شــهر تاریخی بالغ بر 180 هکتار وسعت دارد و متشــکل از دو بخش ارگ و شارستان است. بخش ارگ دارای وسعتی حدود 51000 مترمربع اســت که 29 برج در اندازه های متفاوت، وظیفه حفاظت از ارگ را بر عهده داشته اند. از مهم ترین کشفیات در داخل ارگ می توان به یک حیاط مرکزی اشاره کرد که تمام درگاهی های منازل مسکونی به این فضا منتهی می شود. در این حیاط یک سیستم آب رسانی شامل یک آب انبار با دیواری از جنس شفته آهک کشف شده که سطح دیوار مزین به اندود ساروج و کف آن آجرفرش است. این آب انبار علاوه بر منبع تأمین آب ساکنین با توجه به قرار گرفتن در مسیر جهت وزش باد و درگاهی های منازل می توانسته به عنوان خنک کننده منازل هم کاربری داشته باشد. بخش شارستان نیز با 175 هکتار وسعت، شامل بیشترین آثار و بقایای معماری است. شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان ها و درنهایت یک گورستان وسیع که در نزدیک دروازه شرقی قرارگرفته تشکیل شده است. فضای داخلی قلعه با حفاری های قاچاق به کلی از بین رفته است و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها یک پوسته گلی باقی مانده است. در محدوده حصار شهر آثاری از قبیل بقعه شیخ آذری شاعر قرن نهم در زمان شاهرخ تیموری مشاهده می شود و همچنین راسته بازار در بخش میانی شهر و باروی شهر نیز از دیگر قسمت های بااهمیت این شهر تاریخی محسوب می شوند. محل معروف این شهر تپه منار است که با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستان شناختی احتمالا محل مسجد و دارالاماره اسفراین در دوره بعد از مغول بوده که بخش هایی از آن نیز مورد کاوش قرارگرفته است. مورخان و جغرافی دانان اسلامی از اسفندیار پسر گشتاسب به عنوان بنیان گذار این شهر نام برده اند. الحاکم مؤلف تاریخ نیشابور از تعلق خاطر قباد (کواذ) ساسانی به آن یادکرده و نوشته که قباد اسفراین را مهرجان خطاب می کرده است. اما در مورد اینکه چرا نام بلقیس را بر روی این شهر گذاشته اند منطقی ترین حدس این است که این نام را جویندگان و قاچاقچیان عتیقه و اشیا تاریخی به این منطقه داده اند. بعضی هم نام بلقیس را به بلقیس خاتون مادر تیمور گورکانی نسبت می دهند و بعضی معتقدند برای جلوگیری از تخریب این شهر توسط اعراب به این اسم نام گذاری شده است( همان طور که پاسارگاد مقبره کوروش را به نام مقبره مادر حضرت سلیمان معرفی کردند تا اعراب آن را خراب نکنند).