هنر ایرانی در دوره سلجوقیان

به گزارش پیام ساختمان، در دوره سلجوقیان هنر ایرانی تغییری شگرف را تجربه کرده است و منجر به آن شد که تاریخ هنر ایران یکی از درخشان ترین دوره های خود را در این دوران ثبت کند. در این زمان شهرهای اصفهان، مرو، نیشابور، هرات و ری مرکز مجمع صاحبان هنر بوده که شاهکارهای هنری این هنرمندان در قالب معماری، سفال سازی، فلزکاری، کتاب سازی، خطاطی، تذهیب، نگارگری و بافندگی یافت می شود. به همین سبب دوره سلجوقی ازلحاظ شیوه کار هنری و تنوع در آثار هنری در تاریخ ایران مشهور است. در حال حاضر بسیاری از آثار این هنرمندان به شکل مسجد، مدرسه و کاروانسراها وجود دارد و همچنین اشیاء هنری این دوران که در موزه های داخلی و خارجی نیز نگهداری می شود. بالأخص هنر معماری در این دوره به شکوفایی و درجه کمال رسید و هنرمندان و معماران چیره دست آثار فراوانی پدید آوردند. سلجوقیان درزمینهٔ معماری توانستند به این مهم دست یابند و مسجدهای بزرگ با حیاط مرکزی و چهار ایوانی و تالار مربع گنبد دار و بناهای بزرگ به وجود آورند. این شیوه ساختمان، اساس معماری مذهبی و کاروانسرا و مدرسه سازی ایران است. در این زمان مسجد در شکل تکامل یافته ایرانی خود دارای این ویژگی ها شد که در ابتدا محور طولی بنا، سر در ایوان قرار دارد و در برابر آن صحن باز واقع است. دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستان های گنبد دار در پشت طاق نماها واقع شده اند و در انتهای محور طولی مسجد، محراب جای گرفته است. این نوع نقشه و طرح را می توان در مساجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره نزدیک اردستان، مسجد جامع اردستان، مسجد قزوین و مسجد جامع گلپایگان، دید. مسجد جامع گلپایگان در سال 508 هجری قمری، در دوران حکومت ابو شجاع محمد بن ملکشاه سلجوقی بناشده است. مسجد جامع گلپایگان همان طور که ذکر شد از مساجد مهم تاریخی این دوران بوده و از مساجد بزرگ ایران زمین است که با توجه به تاریخ ساخت آن شاید بتوان گفت معماری ایرانی اسلامی این مسجد الگویی بوده است برای ساخت مسجدهای بزرگ دیگر به ویژه مناطقی که در قلمرو حکومت سلجوقیان بودند، زیرا که این بنا ازنظر تاریخی پیش از سایر آثار معماری سلجوقی بناشده است. مسجد جامع گلپایگان به دستور ابونصر ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بابا عبدالملک ساخته شده و نام این شخص در 2 جای مسجد، یکی در کتیبه دور گنبد و دیگری در حاشیه محراب درج شده است. این مسجد را یک معمار قزوینی به نام ابو عمر بن محمد القزوینی (معروف به بواسار کسرار) ساخته و نام او نیز در بالای محراب در زیر کتیبه دور گنبد، در 2 سطح نقش بسته است. این مسجد دارای صحن و شبستان وسیع و گنبد بزرگ آجری می باشد و از خصوصیات مسجد و گنبد آن دارا بودن کتیبه های آجری متعدد و تزئینات فراوان دوره سلجوقی است و در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز ساده طرفین گنبد و بناهای شرقی و غربی مسجد را احداث نموده و بر ساختمان های گنبد عهد سلجوقی افزوده اند. صحن مسجد جامع گلپایگان بدون احتساب هشتی ها، حجره ها و رواق ها حدود 1600 مترمربع مساحت دارد و ارتفاع گنبد مسجد 22 متر و ابعاد گنبد از داخل 12 در 12 متر است. یک حوض آب بزرگ و کم عمق نیز در وسط صحن مسجد قرار دارد که علاوه بر مکانی برای وضو گرفتن نمازگزاران بر زیبایی این مسجد افزوده است. دو پوش گنبد مسجد جامع گلپایگان مانند دو پوش گنبد مسجد جامع یزد و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد، گسسته (و نه پیوسته) است. دو پوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است. گنبدهای پیش از اسلام (و همچنین گنبدهایی مانند گنبد سلطانیه و گنبد مسجد شیخ لطف الله و گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان)، دو پوش پیوسته است. چنانکه گاهی دوپوسته بی هیچ واسطه ای به هم متصل می شده و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو و شیارهای میان آن ها فاصله بوده است. در گنبدهای گسسته (مثل گنبد مسجد جامع گلپایگان)، گاهی دوپوسته در کلاله از هم فاصله می گیرند. آخرین تاریخ تعمیر این مسجد تاریخی، در سال 1310 ه. ش. به سرپرستی آندره گدار فرانسوی به انجام رسیده است.