تهران روی خط زلزله

وبگاه زمین شناسی آمریکا که اطلاعاتی درباره زلزله ها ارائه می دهد، علت زلزله اخیر منطقه مرزی ایران و عراق را جابجایی مورب گسل در عمق میانی پوسته زمین دانست.
به گزارش پیام ساختمان، لرزش ناگهانی پوسته های جامد زمین، زلزله یا زمین لرزه نامیده می شود. دلیل اصلی وقوع زلزله را می توان افزایش فشار بیش ازحد داخل سنگ ها و طبقات درونی زمین بیان نمود.
این فشار به حدی است که در سنگ گسستگی به وجود می آید و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت می کنند. به سطح شکستگی که توأم با جابجایی است، گسل گفته می شود. وقتی که سنگ شکسته می شود، مقدار انرژی که در زمان طولانی در برابر شکستگی حالت های مختلفی را برای آزادسازی انرژی نهفته شده به وجود می آورد.
به طوری که در ابتدا فشار و نیروهای درونی ممکن است باعث ایجاد یکسری لرزه های خفیف و کوچک در سنگ ها شود که پیش لرزه نامیده می شود. بعدازاینکه فشار درونی بر مقاومت سنگ ها غلبه کرد انرژی نهفته آزاد می گردد و زمین لرزه یا همان زلزله اصلی رخ می دهد.

چرا زلزله به وجود می آید؟

به درستی مشخص نیست که چرا زلزله به وجود می آید، اما همان طور که قبلاً اشاره شد تجمع انرژی در درون زمین ازیک طرف و افزایش نیروی زیاد در درون زمین و عدم تحمل طبقات زمین برای نگهداری این انرژی از طرف دیگر موجب شکسته شدن زمین در بعضی نقاط آن شده و انرژی از محل آن آزاد می شود. این شکستگی که اکثراً با جابجایی زمین اتفاق می افتد باعث خطرات و ایجاد لرزش زمین می شود که به آن زلزله گفته می شود.

خطر زلزله در تهران:

احتمال قریب به یقین می رود که روزی زلزله شدیدی در تهران رخ دهد و این شهر زیبا و ساختمان های باشکوه و عظیم به قبرستان و خرابه ای مبدل شود.
99% این بناها روی اهالی می ریزد و تلفات بی شماری وارد خواهد شد. البته ممکن است حادثه زلزله در تهران پس از چند سال بلکه پس از قرنی اتفاق نیفتد و خود ما ناظر این آوارگی و خرابی نباشیم و ممکن است در آتیه ای نزدیک و شاید هنگام قرائت این مطلب اتفاق افتد. متن فوق را (آب رالیان)، زمین شناس برجسته ایران در سال 1330 نوشته است و نشان می دهد طرح موضوع زلزله در تهران مربوط به امروز نیست و تازگی ندارد.
برای بررسی زلزله در تهران باید دو مورد لرزه خیزی شهر تهران و آسیب های وارده بر شهر تهران در اثر زلزله را مورد بررسی قرارداد. 1. زلزله خیزی تهران و گسل های آن:
تهران از کوهپایه های جنوبی البرز آغاز می شود و تا دشت ری امتداد پیدا می کند. در کوهپایه تهران با دو فرونشست و سه رشته بلندی مواجه هستیم:

بلندی ها:

1. سعادت آباد، شمیران، دزاشیب
2. تپه های امانیِ، الهیه، قیطریه، فرمایند
3.طرشت. عباس آباد

فرونشست های:

1. اوین، تجریش، نیاوران
2. داوودیِ
بلندهای شماره یک یعنی سعادت آباد و شمیران و دزاشیب توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین تجریش رانده شده است، بلندی های شماره دو یعنی امانیِ، الهیه، فرمانیِ توسط گسل محمودیه از شمال بروی فروشست های اوین تجریش نیاوران قرارگرفته اند، این تپه ها از سمت جنوب بروی فرونشست داوودیِ قرار می گیرند، بلندی های طرشت و عباس آباد از سمت شمال به وسیله گسل داوودیِ بروی فرونشست داوودیِ رانده شده اند.
و اما در سطح دشت تهران تا ری با فرونشست بزرگ ری مواجه هستیم که در آن گسل های معروف ری و کهریزک قرار دارد.

گسل اصلی تهران:

گسل مشاء – قشم، گسل شمال تهران، گسل نیاوران، گسل تو پایین، گسل محمودیه، گسل بیان و کوثر، گسل شمال ری، گسل جنوب ری، گسل کهریزک، گسل گرمسار، گسل پیشوا، گسل پارچین البته گسل های فرعی زیادی در سطح شهر تهران موجود هست مانند نارمک، شادآباد، داوودیِ، عباس آباد، باغ فیض و …با توجه به تعداد بسیار زیاد گسل ها در سطح تهران و سوابق تاریخی فعالیت این گسل ها به این نکته که روزی نه چندان دور تهران با زلزله عظیم مواجه خواهد شد پی می بریم، در سوابق تاریخی شهر تهران زلزله های بزرگی مانند زلزله 1/7 دماوند در 1830، 2/7 ریشتری سال 1117 میلادی در کرج، 7/7 ریشتری طالقان 1/7 ریشتری ری در سال 855 میلادی و بسیاری دیگر زلزله های بالای 7 ریشتر در تاریخ شهر تهران ثبت شده است. دوره بازگشت زلزله های تهران در حدود 150 الی 200 سال هست، به خاطر اینکه از آخرین زلزله نیرومند بیش از 170 سال گذشته است خطر زلزله در تهران بسیار بالا هست.

آسیب های وارده بر شهر تهران در اثر زلزله:

به صورت تیتروار می توان آسیب های ناشی از زلزله در تهران را به صورت زیر بیان کرد: ریزش ساختمان های مسکونی، تجاری، اداری – قطع و خرابی لوله های آب و گاز – قطع شبکه برق -خرابی و مسدود شدن راه ها و پل ها.
بیشتر ساختمان های شهر تهران جزو ساخت وسازهای قدیمی هست که مقاومت چندانی در برابر زلزله ندارند و حتی در میان ساخت و سازهای جدید به علت سودجویی و ساخت و سازه های غیرمجاز بیشتر این ساختمان ها در برابر زلزله پایدار نخواهند بود، حتی در بسیاری از ساخت وسازهایی که در آن اصول مهندسی عمران و پایداری در برابر زلزله را رعایت کرده اند به خاطر پدیده هایی چون روانگرایی به علت بالا بودن سطح تراز آب در شهر تهران و نوع خاک بعضی مناطق شاهد خرابی ساختمان ها براثر زلزله خواهیم بود.

سطح آب های زیرزمینی و مشکل زلزله در تهران:

شاید یکی از مهم ترین عوامل خرابی در زلزله پدیده روانگرایی در خاک در زیر پی سازه ها هست، به علت اینکه جلوی خرابی سازه براثر نیروی افقی زلزله را می توان با تدابیری گرفت، اما در خاک های ماسه ای و ازآنجایی که بیشتر خاک های سطح شهر تهران از نوع آبرفتی و ماسه ای می باشند به علت عدم وجود کانال های فاضلاب و بالا آمدن سطح تراز آب، لایه ای سست ماسه ای و اشباع از آب را تشکیل داده است که براثر زلزله این لایه حالت خمیری گرفته و ساختمانی که حتی براثر نیروی افقی زلزله خراب نمی شود را در خود واژگون می کند و ساختمان برحسب میزان زلزله کج یا کاملاً واژگون می شود. این مسئله ازآنجا مهم است که در قسمت های جنوبی تهران تراکم جمعیت بسیار بالا هست و همین طور سطح تراز آب های زیرزمینی بسیار بالا بوده، بطوریکه در بعضی مناطق مانند بازار با کندن زمین تا عمق 5 متر به آب خواهیم رسید. بهترین چاره برای این مشکل احداث کانال های فاضلاب هست که موجب پایین رفتن سطح آب زیرزمینی می گردد، البته سطح آب های زمینی به آرامی پایین خواهد رفت و مدت زمان زیادی نسبتاً برای این موضوع موردنیاز هست، البته با پایین رفتن سطح آب احتمال پدید آمدن نشست هایی در سازه ها وجود دارد.
یکی دیگر از عوامل تخریب سازه، احداث سازه ها درشیب بسیار زیاد و همچنین احداث ساختمان ها در لبه شیروانی ها بخصوص در نواحی شمالی تهران هست که خطرهای زمین لغزش و سنگ ریزش را در پی دارد، بطوریکه که خاک زیر ساختمان به حرکت درآمده و در زیر ساختمان می لغزد.
نشست های ناگهانی در اثر زلزله در تهران یکی دیگر از خطرهای زلزله هست، در خاک های سست و دستی مانند یوسف آباد و نواحی جنوب تهران خاک دارای پتانسیل بسیار بالایی برای نشست هست که نیروی زلزله این پتانسیل را فعال می سازد، این مشکل در نواحی مانند میدان ونک، گاندی، خیابان مطهری و عباس آباد که در اثر تسطیح تپه ها به وجود آمده اند بسیار جدی هست.