سهم زنان از فضاهای شهری چه اندازه است؟

سال هاست زنان ایرانی، به دلایل مختلف، آن طور که باید در فضاهای عمومی حضور ندارند. درک نشدن فضای زنانه جامعه 80 میلیون نفری ایرانی به لحاظ جنسیت، سهمی تقریباً 50 ، 50 میان زن و مرد دارد که باید میزان استفاده آزادانه از فضاهای عمومی شهر برای این دو گروه نیز سهمی برابر داشته باشد؛ اما به هزار و یک دلیل که به طور عمده ختم به یک تار مو شده و سهم زنان در استفاده از فضاهای شهری نیز به اندازه همین یک تار مو می شود و در مواقعی رویدادهایی چون دو ماراتن، آن ها را از حقشان بازمی دارد. در پاسخ به مطالبه هایی که برای حق استفاده زنان از فضاهای عمومی شهری و حضور در رویدادهایی چون دو ماراتن، ورزش آزادانه در فضاهای عمومی، حضور در استادیوم های ورزشی و ... وجود دارد، عمدتاً مسائلی مطرح می شود و این در حالی است که نگاه های نادرست به مقوله حضور زنان در جامعه، بیش از هر موضوع دیگری در پشت خط ماندن زنان برای استفاده از فضاهای عمومی تأثیر دارد. این در شرایطی است که درک کردن اهمیت زن و فضا در جامعه امروزی دشوار نیست و گسترش نقش و حضور زنان در تولید اجتماعی فضا در دهه های اخیر مناقشه برانگیز و مسئله آفرین بوده است. بااینکه تلاش شده است فضاهای شهری در ایران کنونی با توجه به اصول شهرسازی بنا شوند، اما توجه نکردن به تفاوت بین جنسیت زن و مرد – به اقتضای تفکر حاکم در شهرسازی – و تفاوت های ظرف آن ها در استفاده از فضا، باعث شده مردان بیشتر از فضاهای عمومی شهر استفاده کنند. می توان این توصیف از شهر را تا حدودی ناشی از نگرش مردانه در ساخت شهر دانست. تفاوت جداسازی و حق عمومی در سال های اخیر وعده ها و البته تلاش هایی برای ایجاد فضاهایی مختص برای زنان در فضاهای شهری صورت گرفته که البته با ایجاد فضای عمومی برای زنان متفاوت است. ایجاد فضاهایی چون بوستان بانوان، خانه های شهربانو، واگن های زنانه در مترو و ... ازجمله این اقدامات است که اگرچه توانسته فضایی را مختص به زنان برای استفاده از فضاهای شهری ایجاد کند، اما هرگز نتوانسته زمینه را برای حضور آزادانه و توأمان زن و مرد در فضاهایی چون استادیوم ها و رقابت های ورزشی را فراهم کند. از طرفی باید یک نکته را هم در نظر گرفت که بحث اماکن تفکیک شده برای استفاده زنان، با تفکیک جنسیتی متفاوت است و زمانی که درباره اماکنی که مختص زنان باشد، حرف می زنیم، نباید آن را با شعارهای در شهر قیاس کنیم. اینکه بیمارستان، دانشگاه و رستوران ها به طورکلی تفکیک جنسیتی بشوند، نتیجه ای جز منزوی کردن زنان نخواهد داشت اما احترام به حقوق شهروندی یک زن برای اینکه بتواند به مثابه مردان از تمامی امکانات یک شهر استفاده کند، به طوری که این استفاده دور از شئونات نباشد، مسئله دیگری است که باید به آن توجه ویژه کرد. ناگفته پیداست که ایجاد فضاهای مختص به زنان نیز به میزان کم و در قیاس با فضاهای مردانه شهری تقریباً هیچ است و تا دلتان بخواهد، مردان از فضاهای آزادنه مختص به خود برخوردارند. شهرها مردانه ساخته می شود یکی از پدیده های اجتماعی که امروزه پژوهشگران به آن توجه می کنند، مسئله حقوق شهروندی است. حقوق شهروندی به عنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های حقوق، سهم بسزایی در احساس عدالت اجتماعی و درنهایت توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارد. این در شرایطی است که حقوق شهروندی زنان در استفاده از فضاهای عمومی کمتر موردتوجه قرارگرفته و حتی در ساخت و ایجاد فضاهای شهری نیز مورد بی مهری قرار می گیرد. توجه به تفاوت نگرش و نیازهای زنان و مردان در فضاهای شهری، بی توجهی به نیازهای زنان در طراحی فضاها و اینکه چگونه برنامه ریزی و طراحی شهری می تواند پاسخگوی این نیازها باشد، از موضوعاتی است که معماران امروز شهری به آن توجه می کنند. به نظر می رسد بین عوامل مؤثر در مطلوبیت فضاهای شهری برای زنان، با حضور زنان در شهر و میزان رضایت آن ها از فضای شهری رابطه ای وجود دارد. ایجاد امکانات زنانه در شهر در نظر گرفتن تفاوت های ظریفی که بین زنان و مردان وجود دارد، در عمده طرح های شهری به چشم نمی خورد؛ برای نمونه متناسب نبودن ابعاد و تناسبات مبلمان شهری با شرایط زنان، امری مشهود است. اگرچه نمی توان با قاطعیت گفت مبلمان موجود در شهرهای کنونی مختص مردان طراحی شده است اما می توان به جرت گفت نیاز زنان در بسیاری از موارد در نظر گرفته نشده است. نمونه بارز نادیده گرفته شدن تفاوت های زن و مرد در طراحی فضاهای موردنیاز، نیمکت هایی است که در ایستگاه های اتوبوس نصب می شود؛ چراکه هم ارتفاع مناسب در آن ها رعایت نشده است و هم راحتی و آسایش لازم را ندارد. نیمی از استفاده کنندگان امکانات شهری بانوان هستند ولی مبلمان موجود کاربردی مردانه دارد. البته نه اینکه عمدی برای این موضوع باشد؛ چون مردان در ایجاد این امکانات تصمیم گیرنده اند، ناخواسته آن ها را متناسب با وضعیت خود تعریف می کنند. زنان خصوصیات بیولوژیک، مسئولیت ها و نگاه متفاوتی در مقایسه با مردان دارند که در نوع ارتباط آن ها با فضا تأثیر می گذارد. آن ها تسهیلات خاصی را از فضا انتظار دارند که با خصوصیات جسمی و نیازهای عاطفی و روحی شان متناسب باشد وزندگی روزمره و فعالیتشان را تسهیل کند. کارشناسان معتقدند درحالی که زنان از ارکان اصلی توسعه پایدار هستند و بدون مشارکت فعال آنان، توسعه به سرانجام نخواهد رسید، در سراسر جهان و به ویژه در کشورهای درحال توسعه از نابرابری های بسیاری رنج می برند. بهبود موقعیت زنان موجب مشارکت اجتماعی بیشتر آنان و درنتیجه پیشرفت جامعه می شود.