پنجره از گذشته های دور

جالب است بدانیم که پنجره ها از ابتدا به این شکل های مستطیل، مربع و گاه دایره ای بزرگ از جنس چوب، فلز و یا پی وی سی که در همه انواع ساختمان ها تقریباً به یک شکل شده اند نبوده اند و دوران مدیدی را گذرانده اند تا به شکل و کاربرد کنونی رسیده اند. با دقت بیشتر می بینیم که پنجره های ساختمان های کنونی نیز نسبت به پنجره های ساختمان های قدیمیِ چند دهه پیش که کماکان به جامانده اند با ساختار چوبی و شیشه های تکه تکه و کوچک و رنگی که نور آفتاب را بارنگ های مختلف به داخل می فرستادند یا پنجره های بزرگ آهنی و چوبی که بنا به قدمت و محل و نوع ساختمان شکل خاصی داشته اند تغییرات زیادی کرده اند و باوجودآنکه کاربرد آن ها در انتقال نور و هوا به داخل ساختمان ثابت مانده اما از رویکرد زیبایی به رویکرد محافظت از گرما و سرما و سروصدا و گردوخاک تغییریافته اند. به گزارش پیام ساختمان، در دوران گذشته نیز پنجره ها ساختارهای مختلفی را طی کرده اند و رویکردها و کاربردهای متفاوتی داشته اند. واژه پنجره: پنجره، دریچه و شکافی بر دیوار و گاه سقف ساختمان، برای تهویه و تأمین نور است که ویژگی های پنجره، ازجمله شکل و اندازه آن و نحوه کاربردش، بسته به شرایط اقلیمی و وضع فرهنگی هر منطقه متفاوت است. واژه پنجره از Panjara سانسکریت به معنای قفس گرفته شده و در اردو به صورت Pinjra به همین معنا آمده است. این واژه به معنای دریچه مشبک احتمالاً از قرن چهارم به بعد وارد زبان فارسی شده است و ظاهراً بعدها معنایی عام یافته و به هر نوع دریچه اعم از مشبک و غیر مشبک و با هر نوع جنس اطلاق شده است. در دوره زندیه و قاجاریه، پنجره به معنای دریچه های مشبک فلزی به کاررفته است. واژه روزن» از روچن پهلوی به معنای سوراخی که از آن نور و هوا داخل اتاق می شود، پیش از پنجره در زبان فارسی رایج بوده و احتمالاً به دریچه های غیر مشبک اطلاق می شده است. در دوره های بعد، انواع خاصی از پنجره ها را به این نام خوانده اند. واژه اُرسی نیز به نوعی پنجره چوبی رایج در دوره زندیه و قاجاریه اطلاق می شود. همچنین واژه هایی چون پاچنگ، دارْاَفزین به معنی پنجره هایی با صفحه مشبک چوبی، واژه فَخْرومَدْیَن: پنجره هایی با صفحه مشبک آجری در دوره زندیه و قاجاریه آمده است. صورت های مختلف پنجره در معماری گذشته تا امروز معمول ترین نوع پنجره در معماری اوایل دوره اسلامی با کاربرد اندک و آن و به صورت کُوّه بود. کوّه دریچه ای کوچک و باریک بود که غالباً نزدیک سقف ساخته می شد. ظاهراً رعایت حریم خصوصی دیگران، از دلایل کاربرد پنجره های اندک و کوچک در معماری اسلامی بوده است. واژه کوّه نیز مانند روزن در زبان فارسی معنایی خاص یافته و امروزه تنها به پنجره هایی گفته می شود که بیشتر در مأذنه ها تعبیه می شود. واژه های نافذِ، قَمَریه، قَنْدَلیه و مشربیه نیز برای انواع مختلف پنجره در دوره های بعد و در سرزمین های عربی به کاررفته است. پنجره در قلعه ها، قصرها، مساجد و بناهای عمومی برای گسترش زاویه دید از سمت خارج وسیع و بزرگ و برای ممانعت از تابش مستقیم نور خورشید از داخل تنگ و کوچک ساخته می شد، چنانکه در قصر الزهراء عرض برخی از پنجره های قصر از داخل نیم متر و از خارج دو برابر بود. پنجره باروهای قلاع و دژها که به مزغَل شهرت داشت، از خارج تنگ و از داخل وسیع ساخته می شد. پیداست که احداث این نوع پنجره ها تنها در دیوارهای ضخیم ممکن بود. در معماری دوره امویان که از معماری یونانی و روم شرقی متأثر بوده است، با پنجره های مشبک در مساجد بزرگ روبرو می شویم و پنجره از این دوره به بعد است که جنبه کاربردی ـ تزیینی پیدا می کند، چنانکه قبة الصخره دارای پنجره های داخلی و بیرونی بافاصله حدود 30،1 متر، نزدیک به سقف و با صفحات مشبکی از مرمر، شیشه های رنگین و تزیینات فراوان بوده است. مسجد جامع دمشق نیز دارای پنجره هایی در دیوار و گردنه گنبد است که با شبکه هایی از طرح های هندسی و گیاهی سنگی و گچی پوشیده شده اند همچنین مسجد جامع قرطبه (161 ـ 169) دارای گنبدی مشبک برای تأمین روشنایی فضای مسجد است. در مسجد سامرا که در 232 در دوره عباسیان ساخته شده است، 24 پنجره در قسمت بالای دیوار قبله در زیر اِفْریز و نزدیک به سقف بنا وجود دارد. نمای خارجی این پنجره ها به صورت دریچه مستطیل باریک و تنگ است که در داخل به ابعاد بزرگ تر ختم می شود. این پنجره ها با قوس های دندانه ای دالبری که قاب مستطیل شکلی دورتادور آن ها را فراگرفته است، تزیین شده اند. دیوارهای خارجی مسجد ابن طولون در قاهره (263 ـ 265) هم با طاق نماهای مدور پنجره دار تقسیم بندی شده است. در تزیینات گچی دیوارها، هلال ها و پنجره های این مسجد از روش قالب گیری و برش مایل در کنده کاری چوب و تکرار یک طرح استفاده شده است. در معماری مصر دوره فاطمی پنجره های معروف به قمریّه و قندلیه اهمیت ویژه ای دارد. این پنجره ها پوشش هایی از سنگ یا گچ مشبک یا چوب خراطی شده با شیشه های رنگین دارند. پنجره های قندلیه به دو صورت بنا می شد: در پنجره های قندلیه ساده، یک جفت پنجره مستطیلی با دو آستانه مستوی یا قوسی، به نام پنجره های دوقلو، در کنارهم ساخته می شد و در بالای هریک پنجره ای دایره یا بیضی شکل، به نام قمریّه، تعبیه می گردید. در پنجره های قندلیه مرکب بیش از دو پنجره، با قوس یا بدون قوس، در کنار هم ساخته می شد و در بالای آن ها پنجره های دایره ای یا بیضی در دو ردیف، در ردیف پایین دو پنجره و در ردیف بالا یک یا چند پنجره، قرار می گرفت. غالباً قمریّه های منفردِ دایره ای شکل، در دیوار قبله و بالای محراب تعبیه می شد. نمونه ای از این نوع پنجره ها را می توان در دیوارهای مسجد الازهر مصر و مسجد سلطان حسن مشاهده کرد. اصطلاح پنجره قمریّه در دوره ممالیک بر پنجره هایی دلالت می کرد که با پوشش هایی مشبک از گچ، سنگ یا چوب خراطی شده پوشانده می شد که در این صورت گاه به آن قمریّة خرگاه نیز می گفتند. قمریّه در این دوره نیمکره ای شکل بود، در داخلِ سکنج ها از پنجره های بیشتری استفاده می شد و قمریّه ها نیز تزیینات بیشتری یافت. پنجره های دوقلو یا سه قلو، ساده و بلند و دارای قوسی شکسته بودند. نمونه آن را می توان در نمای گنبد قلاوون (683) مشاهده کرد. در این مسجد مصالح ساختمانی مختلف در قرنیز پنجره ها، شکل مضرس درهم فرورفته زیبایی ایجاد می کند. قاب پنجره ها در این بنا اغلب نوک دار و با یک رف به هم پیوسته اند. دریچه پشت پنجره ها در این دوره مانند منبر مسجد با قطعات حکاکی شده از چوب یا عاج تزیین می شده است. نوعی پنجره بیرون آمده چوبی به نام مشربیه نیز در طبقه های فوقانی ساختمان های مسکونی، به ویژه در مواردی که نمای ساختمان به سمت گذر عمومی بود، نصب می شد که تمام سطوح آن چوبی و غالباً بر کنسول هایی چوبی متکی بود. ازآنجاکه در بیشتر موارد سطح بازشو این پنجره ها مشبک بود، افراد از داخل اتاق، بدون آنکه دیده شوند، به بیرون اشراف داشتند.