حق ارتفاق و انتفاق چیست؟

انتفاع در لغت به معنای نفع گرفتن و سود بردن بوده و در اصطلاح فقه نیز این واژه دارای دو معنی است: در معنای نخست به مفهوم حقی است که به موجب آن شخص می تواند ازملک غیر بهره مند شود و در معنای دوم نیز، به مفهوم بهره مندی است. ارتفاق نیز در لغت به معنای رفاقت کردن است و در اصطلاح حقوقی بر اساس ماده 93 قانون مدنی عبارت از حق کسی در ملک دیگری، برای کمال استفاده ازملک خود است. حقوقدانان در تعریف حق ارتفاق می گویند، حق ارتفاق حقی است که به موجب آن صاحب ملکی به اعتبار مالکیت خود، می تواند ازملک دیگری استفاده کند؛ مانند حق عبور، یا ناودان یا حق داشتن پنجره. مثلاً کسی برای آبیاری یا رفتن به ملک خود، می تواند ازملک دیگری عبور نماید. این حق از آثار مالکیت است. اگر شما یک کشاورز باشید و برای آبیاری زمین خود ناگزیر شوید از زمین همسایه عبور کنید شما در زمین همسایه حق ارتفاق دارید در این مثال حق ارتفاق شما عبارت است از حق عبور؛ یعنی شما به موجب این حق می توانید از زمین همسایه عبور کنید. مثال دوم را در زندگی شهری و آپارتمان نشینی بیان می کنیم؛ فرض کنید دو ساختمان در کنار هم هستند که راه عبور یکی از آن ها از محوطه ی حیاط ساختمان کناری است به عبارتی پله های ساختمان در محوطه ی ساختمان کناری باشد این هم مثالی از حق ارتفاق است. حق داشتن مجرای آب در ملک دیگری یا داشتن درب در ملک دیگری نیز از سایر مصادیق حق ارتفاق است از مثال مذکور به خوبی آشکار است که حق ارتفاق حقی است وابسته به وجود ملک و به این سبب در تعریف حق ارتفاق باید بگوییم حقی است که برای اشخاص به تبع مالکیت ایشان در املاکِ واجدِ حقِ ارتفاق در ملک دیگری ایجاد می شود. بنابراین از ویژگی های بارز حق ارتفاق که وجه ممیز این حق از سایر حقوق است و از تعریف بالا نیز برمی آید این است که حق ارتفاق حقی قائم به ملک است نه به شخص. به این معنی که به تبع ملک وجود دارد و وابسته به شخص نیست؛ بنابراین اگر شخص الف مالک ملکی باشد که نسبت به ملک مجاور حق ارتفاقی مثلاً از نوع حق عبور و مرور دارد و شخص الف این ملک را به شخص ب بفروشد حق ارتفاق به جهت تغییر مالک از بین نمی‫رود و ملک مذکور همچنان نسبت به ملک مجاور حق عبور را دارد. حق ارتفاق چگونه ایجاد می شود؟ در پاسخ باید گفت حق ارتفاق به دو صورت ایجاد می شود یا قراردادی است یا طبیعی. قراردادی یعنی اینکه مالکان دو ملک باهم توافق می کنند که مثلاً یکی از آن ها در ملک دیگری مجرای آب یا فاضلاب یا راه عبور داشته باشد و به موجب این توافق و قرارداد، حق ارتفاق برای ملک ایجاد می شود. زمانی که شخص حق پیدا می کند، این حق دائمی است یعنی تا زمانی که دو ملک وجود دارد این حق برقرار است. البته ممکن است در همان قراردادی که موجب حق ارتفاق است مالک برای مدت محدودی برای دیگری حق ارتفاق ایجاد کند. حق ارتفاق ممکن است به خاطر وضعیت طبیعی ملک باشد مثلاً زمین کشاورزی بالادستی که مجرای آبش ناگزیر از زمین پایینی عبور می کند. موضوع قابل توجه اینکه به موجب قانون رعایت این حق در درجه ای از اهمیت بوده است که قانون گذار در سال 1311 بر لزوم درج و ثبت حقوق ارتفاقی املاک نیز تصریح نموده است؛ ممکن است شنیده باشید که شخص برای حق ارتفاق سند دارد طبق قوانین ثبت زمانی که در سال 1310 ثبت املاک اجباری شد یعنی مالکان به موجب قانون مکلف شدند برای املاک خود سند مالکیت بگیرند در پروسه و تشریفات صدور سند اشخاصی که در ملکی حق ارتفاق داشتند مکلف بودند در صورت جلسه تحدید حدود ملک مربوطه این حق را ذکر کنند و این حق ارتفاق در سند مالکیت قید می شود. همچنان که مطابق آیین نامه ی اجرای قانون ثبت علاوه بر تصریح به درج شماره ی ملک ، تاریخ ثبت ملک در دفتر املاک ، نام و نام خانوادگی و شماره ی شناسنامه و محل صدور آن و محل اقامت و تابعیت مالک ، نوع و مشخصات ملک و محل وقوع و اجزا و متعلقات آن ، حدود ملک ، بهای ملک ، دربند 7 از ماده ی 103 آیین نامه ی مزبور صراحتاً بر درج کلیه ی حقوقی ارتفاقی در دفتر املاک به شرح ذیل تصریح گردیده است: حقوق عینیه که اشخاص در آن ملک دارند با اسامی صاحبان حقوق و همچنین حقوق ارتفاقیه که برای ملک مورد ثبت در املاک مجاور و یا برای املاک مجاور در ملک مورد ثبت موجود است حقوق ارتفاقی باید در دفتر ثبت املاک ثبت شود و سند مالکیت برای آن منظور شود از دیگر ویژگی های حق ارتفاق عدم قابلیت تقسیم آن است؛ بنابراین اگرچند نفر مالکان مشاع ملکی باشند که این ملک در زمین دیگری حق ارتفاقی داشته باشد و این مالکان مشاع، ملک خود را بین خودشان تقسیم کنند این گونه نیست که حق ارتفاق به یکی از آن ها اختصاص یابد بلکه همه ی آن ها دارای حق مزبور خواهند بود. در ضمن باید به این نکته توجه کنیم که در حق ارتفاق هم صاحب ملکی که به نفع ملک دیگری حق ارتفاق در ملک او ایجادشده مکلف به رعایت حقوق طرف مقابل است و نباید در راستای استیفا حقوق قانونی یا قراردادی صاحب حق مانعی ایجاد کند؛ از طرف مقابل صاحب حق نیز در اعمال حق خود مکلف به رعایت متعارف و حدود اذن خواهد بود و نباید اعمال حق خود را موجب اضرار به غیر و تجاوز به حریم شخصی ایشان قرار دهد. تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع چیست؟ در خاتمه با توجه به بیان ویژگی های خاص حق ارتفاق، تفاوت میان حق مزبور و حق انتفاع مشخص می شود. حق انتفاع حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مال متعلق به دیگری استفاده کند. در حق انتفاع برای منتفع فقط حق استفاده و بهره برداری از مال دیگری ایجاد می شود بدون اینکه مالکیتی برای وی نسبت به مال موضوع حق انتفاع ایجاد شود، حتی ممکن است در حق انتفاع، مالکیت عین (درخت) و منافع حاصل از آن مال (میوه) لزوماً متعلق به شخص واحد نباشد به عبارتی مالک منافع است که می تواند نسبت به ایجاد حق انتفاع از منافع تحت مالکیت خود اقدام نماید؛ بنابراین در ایجاد این حق توجه صرفاً به شخص است و برخلاف حق ارتفاق اختصاص به ملک ندارد. برای تمایز میان مفاهیم بیان شده با ذکر یک مثال این مطلب را به پایان می بریم. یک قطعه آپارتمان به موجب اسناد مربوطه متعلق به شخص الف است که با تنظیم قرارداد اجاره ای مبادرت به انتقال منافع یک ساله ی آپارتمانِ موصوف به شخص ب می نماید؛ در این فرض مالکیت عین همچنان برای الف باقی مانده است و آنچه موضوع قراداد اجاره واقع گردیده است صرفاً مالکیت منافع بوده که برای مدتی مشخص به شخص ب منتقل شده است؛ حال شخص ب به عنوان مالک منافع می تواند حق انتفاع از آپارتمان موصوف را به شخص ج انتقال بدهد بدون اینکه مالکیتی برای ج نسبت به منافع ملک ایجاد شود.