فناوری نوین در معماری ایرانی؛ بایدها و نبایدها

فناوری همواره بخش جدایی ناپذیری از معماری بوده و هرزمان که در جایگاه مناسبش قرارگرفته، باعث رشد و اعتلای معماری شده است. همه می دانیم که بهره گیری نامناسب از فناوری موجب خدشه دار شدن اصالت و هویت معماری می شود ولی برای رسیدن به معماری پایدار در دوران معاصر ناگزیر از استفاده از فناوری های نوین هستیم. فناوری نقش عمده ای در به حداقل رساندن هزینه ها و ضررهای اقتصادی و زیست محیطی ایفا می کند. آثار کهن و ارزشمند معماری ایران، از پیشرفته ترین فناوری زمان خود بهره برده اند، اما از اوایل قرن فعلی تاکنون معماران ایرانی کمتر موفق به نظریه پردازی و ابداعات اصیل شده اند و آنچه در ایران روی داده، غالباً به سبب عدم شناخت عمیق، بیشتر جنبه تقلیدی داشته است. یکی از دغدغه های حال حاضر معماری معاصر، خوانش هویت ایرانی - اسلامی متناسب بافرهنگ این کشور در فضاهای شهری و معماری بناها است که به نظر می رسد در قرون اخیر در پی افزایش تعاملات با غرب و کاربرد فناوری های نوین غربی، دستخوش تغییرات ناخوشایندی شده است. در این خصوص نظرات مختلفی وجود دارد. دیدگاه اول مربوط به تجددگرایان است که بادید مثبت به فناوری پرداخته و آن را زمینه ساز توسعه می دانند. دیدگاه دوم متعلق به سنت گرایان است که فناوری نوین را به عنوان جزء جدایی ناپذیر از تفکر سکولار و واجد تبعات منفی آن می دانند. دیدگاه سوم فناوری را به چشم ابزار صرف می نگرد و آن را به صورت مجرد فاقد تأثیر مثبت یا منفی می داند. مسئله اصلی در تأثیرگذاری فناوری بر معماری، زمان است. فناوری همیشه با معماری همراه بوده و هست واساسا معماری خود نوعی از فناوری لحاظ می شود. حال چگونه می توان نقش زمان را در این تأثیرگذاری توجیه کرد؟ آیا زمان مکمل تأثیر فناوری بر معماری است یا به خودی خود می تواند تأثیرگذار باشد؟ درهرصورت هیچ گاه نمی توانیم بکار گیری فناوری و فنّاوری روز جامعه آن زمان را در آثار معماری گذشته و یا حال نادیده بگیریم. معماری بین الملل در قرن اخیر با تکیه بر فناوری و علم خود نقش طبیعت را در معماری نادیده گرفت. بعد از بحران جهانی انرژی و کاهش سوخت های فسیلی در دهه نود، بشر به فکر جایگزین کردن آن ها باانرژی های تجدید پذیر افتاد به همین علت بخش ساختمان که مصرف کننده یک سوم کل انرژی جهان بود، در این روند به سمت ساخت وساز پایدار قدم برداشت و برای مثال انرژی خورشید به علت در دسترس بودن، رایگان بودن، غیر انحصاری بودن و پاک بودن بیش از سایر انرژی ها موردتوجه قرار گرفت. گرچه هزینه اولیه استفاده از برخی فناوری های روز در استفاده از خورشید مقداری بالا است اما در درازمدت و با توجه به صرفه جویی های انجام شده در ساختمان، این امر توجیه اقتصادی خواهد داشت و منجر به استفاده حداکثری از انرژی خورشید و رسیدن به معماری پایدار خواهد شد. هواداران محیط زیست سالهاست که بر این دیدگاه خود پافشاری می کنند که فناوریهای جدید منشاء مصرف بی رویه انرژی در جهانند. در مقابل مخترعان تلاش می کنند نشان دهند که از این فناوری هم می توان برای استفاده درست از انرژی استفاده کرد. در این زمینه نمونه های مختلفی را می توان در سطح جهان مشاهده کرد و در ایران نیز طی سال های اخیر بهره گیری از روش های نوین فناوری در حال ورود و ادغام با روش های سنتی هستند و به تدریج جایگزین آن ها می شوند. در این میان تکلیف معماری معاصر ایران در مواجهه با این جریان رو به رشد چیست؟ آیا باید با دیدگاه صرفاً مثبت به استقبال تغییرات عظیم این روزها برویم؟ آیا راهی برای حفظ ارزش های اصیل معماری ایرانی در عین استفاده از جدیدترین متدهای روز ساخت وساز وجود دارد؟ چگونه می توان از این روند رو به رشد جهانی عقب نماند و درعین حال به حفظ و پاسداری از هویت معماری ایرانی پرداخت؟ طبق نظر دکتر محمود گلابچی، حضور فناوری در عرصه های مختلف از شکل گیری تفکر اولیه، فرآیند تکامل تفکر، فرآیند طراحی و ساخت تا بهره برداری از اثر شامل فرم های مختلفی بوده و با این حضور تأثیرات مختلفی را بر معماری می گذارد. امروزه نگاه به فناوری در معماری ایران تنها از زاویه کمی و فیزیکی هست و معمولاً از ابعاد غیر فیزیکی آن غفلت می شود. فناوری را برخی، ابزار صرف پنداشته که خنثی وبی اثر هست و تأثیری را از جانب آن بر آثار و محیط پیرامونی آن متصور می باشند. این در حالی است که از طرفی تفکر مبتنی بر فناوری انسان معاصر که برآمده از تغییرات صورت گرفته در عرصه های نظری و عملی بعد از انقلاب صنعتی هست تمام حوزه های زندگی انسان معاصر را تحت تأثیر خود قرارداده و دگرگون ساخته است و از طرف دیگر همان گونه که در روانشناسی محیطی به اثبات رسیده است کلیه عناصر محیطی و پیرامونی روی انسان تأثیر می گذارند؛ بنابراین حضور تفکر، فرآیند و آثار مبتنی بر فناوری روز در محیط بر انسان بی تأثیر نخواهد بود. فناوری در عرصه های مختلف معماری معاصر ایران، از تفکر گرفته تا فرآیند طراحی و ساخت و درنهایت در اثر نهایی حضور جدی دارد و آثار خود را در فضاها و اشکال معماری معاصر نمایان ساخته، اما از تأثیرات آن غفلت شده و به آن به مثابه ابزاری خنثی و بی اثر نگریسته شده و این در حالی است که اثر تفکر فناوری مدرن حتی بر شیوه آموزش معماری نیز آشکار است. لذا مباحثی که پیرامون فناوری و سازه مناسب در برخی از آثار، به خصوص در معماری معاصر غرب مطرح می شود دلیلی بر پذیرش مبانی نظری آن نبوده بلکه تأکیدی بر چگونگی هم آوایی فناوری و سازه با معماری در راستای مبانی موردنظرشان هست و هدف، یافتن شیوه دست یافتن به چنین مقصودی هست.