آب انبار،شاهکار معماری کویر

شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تأثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است. ریزش های آسمانی در ایران، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران، در بقیه نواحی بسیار کم است. به همین دلیل، از دیرباز در بیشتر دشت های وسیع ایران، برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی توانایی های خود، ده ها کیلومتر قنات حفر کرده اند. آن ها در کنار ساخت قنات ها و سدها، به ذخیره سازی آب های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آن ها در فصل های گرم سال نیز توجه داشته اند و برای تحقق این مسئله، «آب انبار» را بنیان گذاشته اند. آب انبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین، بهره مند بوده اند. پیوند میان آب و آیین های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت؛ به گونه ای که نیایشگاه های آناهید، جای خود را به مصلی های شکوهمند خارج از شهر داد. آب انبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی ها و شهرک ها و محله ها بوده اند و در بسیاری از محله ها بزرگ ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می روند. فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آب انبارها دارای اعتبار خاصی است؛ چراکه سازندگان این واحدها با دقت و نکته سنجی بسیار، به مسائل عمده ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، مسئله اندود داخل بنا، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشته اند. هنر تزیین نمای خارجی این آب انبارها، به خصوص سردر ورودی آن ها و در برخی از موارد، انتخاب اشعار جالبی برای کتیبه بالای سردر، همگی نشان دهنده آن است که این بناها با بسیاری از ویژگی ها و روحیات ساکنان پیرامون خود، ارتباط نزدیک و مستحکمی داشته اند. عملکرد و ارکان آب انبارها انواع آب انبارها ازنظر نوع عملکرد و ارکان: 1-آب انبارهای خصوصی: این آب انبارها در خانه های شهری و یا روستایی، عموماً در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط ساخته می شوند. مخازن این آب انبارها معمولاً مکعب یا مستطیل هستند و سقفی مسطح یا گهواره ای دارند. در این نوع آب انبارها اگر مخزن زیر حیاط خانه ساخته می شده، برداشت آب از آن ها با دلو و از راه دریچه ای که در سقف یا نزدیک به سقف بوده، به وسیله تلمبه دستی انجام می گرفته است؛ اما چنان چه مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته می شد معمولاً دسترسی به آب از طریق پاشیر صورت می گرفت. این مخازن، عمدتاً یک هواکش یا بادگیر برای تهویه دارند که تا بام خانه امتداد می یابد. گنجایش برخی از این آب انبارها برای تأمین مصرفی سه تا چهار سال یک خانه، کافی است. 2-آب انبارهای عمومی: این آب انبارها اکثراً بناهای بزرگ و چشمگیری هستند و سازندگان آن ها حکام و اعیان یا مردان نیکوکار محلی بوده اند که هزینه ساخت آن ها را از بیت المال یا از اموال خویش می پرداخته اند. الف آب انبارهای شهری: معمولاً در مراکز محله ها و در کنار امکان مذهبی، آموزشی، رفاهی و تجاری ساخته می شدند. نمونه های بازمانده از این آب انبارها نشان می دهد که آن ها نسبت به انواع دیگر دارای ظرفیت بیشتری بوده و می توانستند نیاز محلات پرجمعیت شهری را برای ماه ها تأمین کنند. اهمیت حیاتی این بناها موجب می شد که در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آن ها شود و افزودن بر بخش ها و اجزای ضروری، جلوخان هایی بزرگ، سردر و هشتی، پله های پهن، بادگیرهای بلند و همچنین تزیینات گوناگون در آن ها به کار رود. ازجمله معروف ترین این آب انبارها در تهران باید به این موارد اشاره کرد: سید اسماعیل، صاحب ایوان، بابا نوذر، یوزباش، سید ولی امامزاده یحیی، رضا قلی خان، چهل تن و کوچه غریبان. در سمنان آب انبار قلی و سرخه، در قزوین آب انبارهای حاج کاظم و سردار بزرگ، در مشهد آب انبارهای حوض لقمان، حوض میرزا ناظر، بالا کوچه و چهل پایه و در کاشان آب انبار سید حسین دخان، از نمونه های معروف این نوع معماری به شمار می روند. 2_ب آب انبارهای روستایی: عموماً در میدان های مرکزی روستاها ساخته می شدند. این آب انبارها معماری بسیار ساده ای داشتند و از مصالح موجود در محل و بیشتر بدون تزیینات و پیرایه ها، شکل می گرفتند. از نمونه های شناخته شده این آب انبارها می توان به آب انبار حاج سید حسین در آبادی خنک (خونک) و آب انبار دو راه در آبادی در رحمت آباد استان یزد اشاره کرد. 2-ج آب انبارهای قلعه ای: این آب انبارها بسیار ساده و اغلب به صورت حوض های سرپوشیده اند. مخزن آن ها نسبتاً کوچک و عمیق است و به شکل چاهی سریع در قسمت مرکزی آب انبار ساخته می شده است. برخی از آن ها به نحوی با مجموعه بناهای قلعه ترکیب شده اند که بتوانند آب باران که روی بام ها و صحن قلعه روان می شود، جمع آوری و ذخیره کنند.