گنبد بنایی جلوه بخش و شاعرانه

از آنجایی که معماری تابع مصالح بومی و اوضاع جغرافیایی منطقه است از این رو در سرزمین های مختلف به انواع گوناگون گنبدها برخورد می نماییم که از نظر فرم هندسی و مصالح بومی هرکدام ویژگی های خاصی را پیدا می کند به طور مثال یکی از نمونه های عالی بنای آجری اسلامی در ایران مقبره قابوس وشمگیر است که در قرن چهارم هجری در شهر کنونی گنبد قابوس احداث شده است، و نقشه آن در خارج ترکدار شباهت به ستاره ده پر پیدا می کند گنبد آن در خارج مخروطی و در داخل گرد است این بنا روی تپه بلندی ساخته شده است و بلندی این تپه 15 متر و ارتفاع بنا 55 متر است و 12 متر پایه آن در زمین قرار دارد قسمت اول بنا قاعده و بدنه میل و قسمت دوم گنبد مخروطی شکل آن و دارای گنبد دو پوسته است. گنبد داخلی مانند سقف کاذب به نظر می رسد این بنا دارای دو ردیف کتیبه آجری به خط کوفی است یکی از آن ها زیر کلاهک و دیگری قسمت پایین ساقه است.

نمونه دیگر گنبدهای آجری عصر سلجوقی در مسجد جامع اصفهان جلب نظر می کند.

این مسجد یکی از شاهکارهای هنری این عصر می باشد که به دستور ملکشاه سلجوقی ساخته شده است و نمونه کامل مساجد چهار ایوانی ایران شمرده می شود.

عمده این بنا عبارت است از قسمت بزرگ گنبد در قسمت جنوب که خواجه نظام الملک وزیر دانشمند بنا کرده است و گنبد اتاق کوچک در قسمت شمال موسوم به گنبد خاکی یا تاج الملک که رقیب خواجه نظام الملک بوده است بعد از دوران سلجوقی در عهد مغول کاشیکاری در بناهای متداول گشت که علاوه بر زیبایی موجب استحکام بیشتر بناها می گردد.

یکی از عالیترین شاهکارهای معماری به یادگار مانده مغولی(ایلخانی) گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو)ی باشد که در سمت شرق زنجان در داخل باروی قدیم سلطانیه قرار گرفته است.

شکل آرامگاه هشت گوش است و بر روی آن گنبد عظیم با کاشی های فیروزه ای رنگ پوشیده شده است

در بناهای عصر تیموری در سمرقند نظیر آرامگاه تیمور که با کاشی های آبی رنگ زینت یافته است گنبد مسجد گوهر شاد از آثار متعلق به این دوره است.

باید خاطر نشان ساخت که کاشیکاری در عهد صفوی در بناها توسعه می یابد مانند .... ساختمان ها جامعه فاخری بر تن کرده اند که سر تا سر آن را پوشانده است و ریزه کاری ها و تزئینات بیشتر مورد توجه معماران بوده است یکی از زیباتری و پرکارترین مساجد اصفهان در میدان نقش جهان مسجد شیخ لطف الله می باشد.

در این بنا گنبد بر فراز اطاق چهارگوش که میراث معماری ساسانی است تجلی می یابد و نقش های اسلیمی آبی تیره و سفید بر روی زمینه های به رنگ قهوه ای روشن باشکوهی در اطراف گنبد می چرخد.

سقف زیر گنبد رشته هایی از نقوش تقریبا بیضی شکل منبسط شونده که درون آن ها برگچه هایی پر کرده منشعب می شوند.

این همان منسوجات است که نمونه های زنده آن وجود دارد و در حاشیه داخلی گنبد کتیبه ای چون نوار پهن به خط علیرضا عباسی بزرگترین خطاط عصر به رنگ سفید درخشان بر تیره ترین متن آبی مات تعبیه شده است.

گذشته از گنبد های کاشیگاری شده گنبدها طلائی از آثار این دوره است که در مقابر امامان شیعه به کار رفته است.

از جمله گنبد طلائی معروف که بر فراز مقبره حضرت رضا در مشهد است به وسیله شاه طهماسب ساخته شده و لی مسلم است که شاه عباس آن را تعمیر کرده و اسم او بر استوانه گنبده برده شده است به خط محمد رضا امامی خطاط معروف این دوره باید خاطر نشان ساخت که طلا در میان فلزات خاصیت ماندگاری دارد و از سوی دیگر طلائی رنگی چشم نواز است که به بنا ها جلوه خاصی بخشیده است.

شایان ذکر است که هنرهای عهد صفوی نقش محوری در سرزمین های اسلامی داشته است. به طوریکه آثار اسلامی هند تلفیقی از سنت های بومی و سبک اسلامی ایران است.

سلسله بناهای هند از سنگ ساخته شده و تزئینات اصلی آن ها حجاری و سنگ تراشی است، نظیر مسجد لاهور، مسجد دهلی و بناهای معروف تاج محل که با شکوه ترین ارامگاه اسلامی است که شاه جهان برای همسرش ملکه ممتاز محل ساخته است این بنای رفیع گنبددار از سنگ مرمر سفید شده و دارای فرم هشت گوش است که بر سکوئی برپا گردیده است.