دزدی معماری ما توسط همسایه های عربی

گروه گزارش: دکتر شهریار مشیری، مؤسس، طراح، سازنده و رئیس پیشین دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس است؛ دانشگاهی که به گفته آگاهان، در توسعه فرهنگی استان هرمزگان نقش تعیین کننده ای داشته است، به نحوی که تا قبل از تأسیس آن، درحالی که استان سالانه حدود 400 فارغ التحصیل دیپلم داشته، سرانه ورود دیپلمه های آن به آموزش عالی کشور به ازای هر 200 نفر دیپلمه، یک نفر بوده و این یعنی به طور متوسط هر سال دو نفر وارد سیستم آموزش عالی کشور می شده اند، درحالی که بعداً کار به جایی رسید که 5/78 درصد دیپلمه های استان وارد دانشگاه می شدند.اما این همه ماجرا نیست. دانشگاهی که دکتر مشیری با مشکلات فراوان طی 13 سال طراحی کرد و ساخت، به تازگی از سوی شبکه تلویزیونی الجزیره به عنوان زیباترین دانشگاه جهان اسلام معرفی شد. همین موضوع بهانه ای شد تا با این هنرمند عرصه طراحی گفتگو کنیم. موضوع زیباترین دانشگاه جهان اسلام از کجا شروع شد؟ تلویزیون بین المللی الجزیره که خبرگزاری بسیار معتبری است، ظاهراً پروژه ای داشتند که در کشورهای اسلامی تحقیق کرده و از هر کشور یک دانشگاه را به عنوان زیباترین دانشگاه آن کشور انتخاب می کردند. مثلاً از کشور مراکش دانشگاهی که سلطان حسن ششم ساخته بود به عنوان زیباترین دانشگاه انتخاب شد و همین طور دانشگاه های کشورهای دیگر. در ایران هم دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس انتخاب شد و یک روز هم برای فیلم برداری به دانشگاه آمدند و با من هم مصاحبه کرده و رپرتاژ تهیه کردند . سپس از شبکه بین المللی شان آن را به عنوان زیباترین دانشگاه جهان اسلام نمایش دادند. چه شد که به این فکر افتادید چنین مجموعه ساختمان هایی را طراحی کنید؟ من در آبان ماه سال 1368 رئیس دانشگاه آزاد بندرعباس شدم. آن موقع البته دانشگاهی هم نبود و من خودم آن را تأسیس کردم. تا قبل از آن فقط روی یک کانکس پیش ساخته فلزی در حیاط یک دبستان تابلو زده بودند: «دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس»! بعد از ظهرها که دبستان تعطیل بود، کلاس های دانشگاه در همان دبستان برگزار می شد! من اول آنجا را تعطیل و دو ساختمان اجاره کردم و کارهای دانشگاه جدی تر شد. در همان سال هم از اداره کل زمین شهری وقت، زمینی خریدم و به دانشگاه آزاد اهدا کردم که البته پدر مرحومم پول آن را پرداخت کرد. بعد هم چون آرشیتکت بودم به فکر افتادم مجتمعی دانشگاهی طراحی کنم که بی نظیر و منحصربه فرد باشد. از آنجا که اگر ساختمانی بخواهد پایدار باشد باید طراحی آن منطبق با اقلیم باشد، من هم این مجموعه را بر مبنای اقلیم گرم و مرطوب و تیپولوژی ساختمان هایی که در زمان صفویه و قاجاریه در جنوب ایران در بوشهر، بندرعباس و بندرلنگه بوده، طراحی کردم. متأسفانه دو سوم آن ساختمان ها قبل از انقلاب و بقیه آن هم بعد از انقلاب به طور کامل تخریب شده و از بین رفته است. الآن حتی یک واحد از این ساختمان ها وجود ندارد درحالی که تا 30 سال پیش حتی ساختمان گمرکی که در زمان پرتغالی ها در بندرعباس ساخته شده بود، وجود داشت! من به این فکر بودم که فرهنگ معماری جنوب ایران از بین رفته و باید آن را احیاء و بازسازی کرد تا بچه هایی که به این دانشگاه می آیند و نسل های بعدی فکر نکنند ما بی هویت بوده ایم. برای همین تمام طراحی هایم را برای حفظ معماری سنتی منطقه جنوب ایران که همان معماری قدیمی بر مبنای اقلیم گرم و مرطوب بوده انجام دادم. شاید باورش سخت باشد که آباء و اجداد ما با مصالح بنایی آن موقع، منطقه آسایشی با همین بادگیرها، رواق ها و سایه ها در ساختمان های قدیمی به وجود می آوردند که در آن زمان بدون استفاده از نیروی برق بسیار عالی جواب داده و مشکل اقلیم را حل می کرد. این موضوع انگیزه ای شد تا من این کار را تعقیب کنم. البته این را هم بگویم ؛ زمانی که من دکترای معماری در ایتالیا می خواندم کار تخصصی ام طراحی بر مبنای اقلیم بود، یعنی با اقلیم ها آشنا بودم و دستم باز بود و زمینه قبلی هم داشتم و در نتیجه توانستم مجموعه منحصر به فردی طراحی کنم که مشابه آن در هیچ جا نیست تا کسی نتواند بگوید این کار از روی فلان مجموعه کپی شده یا شبیه آن در فلان نقطه دنیا دیده شده است. نتیجه کار هم ساخته شدن کلکسیون بسیار کاملی از ساختمان ها با کاربری های متفاوت مثل ساختمان آموزشی، ساختمان اداری، ساختمان پژوهشی، آزمایشگاه ها، کتابخانه، مسجد و ... شد که هر کدام از این ساختمان ها هم کاملاً منحصر به فرد هستند. در سایت دانشگاه اعلام شده که به زودی زیباترین مسجد با الهام از معماری سنتی جنوب ایران افتتاح می شود. مگر مسجد آن کامل نشده است؟ متأسفانه بقیه پروژه ها طی این سه سالی که من از دانشگاه استعفا دادم و بیرون آمدم، متوقف مانده است. مسجد دانشگاه طراحی فوق العاده ای دارد و در هیچ جای جهان اسلام چنین مسجدی طراحی نشده است. این مسجد مستطیل شکل است و سقف آن به شکل چادری عربی است. البته خیمه های عربی گرد بوده و در وسط آن چوبی به عنوان ستون خیمه استفاده می شود، ولی خیمه های سلاطین و حکام مستطیل شکل بوده و جمعیت بیشتری در داخل خود جای می داد و طرح مسجد دانشگاه هم بر اساس همان خیمه های بزرگ است. امیدوارم مسجد را کامل کنند و اگر سقف و پیکره آن با کاشی هفت رنگ ایرانی که در اصفهان تولید می شود، کاشی کاری گردد، باور کنید دست کمی از مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام(ره) اصفهان نخواهد داشت، با این تفاوت که برای ساخت آن مسجدها خزانه یک کشور خرج شده و در اینجا ما با دست خالی اینها را ساخته ایم. چرا با دست خالی؟ به خاطر اینکه برای ساخت این مجموعه، هیچ نهاد و دستگاه دولتی حتی یک ریال به ما کمک نکرد. این پروژه ظرف دو سال طراحی شد ولی 13 سال طول کشید تا ساخته شود چون من کارها را فاز به فاز طراحی می کردم، یعنی هر وقت پولی گیرمان می آمد که می توانستیم ساختمانی را بسازیم من آن را طراحی می کردم! برای همین این مجموعه ساختمان ها فاز به فاز طراحی و ساخته شد. علت طولانی شدن ساخت هم این بود که باید از بانک وام می گرفتیم و کمک های مردمی جمع می کردیم. در آن تاریخ یک ریال هم از دستگاه های دولتی یا پول دولتی به این دانشگاه کمک نمی شد و سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی هم یک ریال هم به ما کمک نکرد و تمام پولی که در این ساختمان ها صرف شد با تلاش خودم و همکارانم و افراد خیّر بندرعباس و مردم جمع آوری شد. این مجموعه ظاهراً حوض و فواره هم دارد؟ محوطه ها و صحن های متفاوت دانشگاه با حوض های طولانی و عریض و طویل و با فواره های متعدد طراحی و ساخته شده است چون اصلاً فرهنگ حیاط، باغچه، آب و فضای سبز و باغ های ایرانی مثل باغ های رومی در تمام دنیا معروف بوده ولی در حال حاضر از بس که شهرداری ها تراکم فروخته اند عرض خیابان ها و میدان ها از بین رفته است. من مخصوصاً تمام محوطه را بر همان مبنای طرح های قدیم احیا کردم، به ویژه محوطه های باغ ها و میدان های ایرانی را – باغ ها و محوطه هایی که در شهرها استفاده می شود و نه باغ های خارج از شهر، مثل حیاط قصرها و کاخ ها و ویلاهای امروزی - تا یادگار بماند و دانشجویان مواقعی که در این دانشگاه هستند احساس آرامش و آسایش داشته باشند و از نظر روحی و روانی به آنها خوش بگذرد و در محیطی زیبا قرار بگیرند. اگر صحبت دیگری دارید ، بیان کنید. امیدوارم بعد از ما این ساختمان ها را حفظ کنند و دست خوش تخریب و تغییرات و این گونه مسائل نشوند. این مجموعه منحصربه فرد باعث افتخار من، هم وطنان من و معماری ماست. خوانندگان نشریه شما بدانند که کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس مخصوصاً امارات متحده عربی، کویت و قطر که قبلاً هویت و فرهنگ خاصی نداشتند، دارند ساختمان های ما را کپی و به اسم خودشان می کنند. در امارات عکس های قدیم بندرلنگه، بوشهر، بندرعباس و بستک و دیگر جاها را جمع آوری و مشاوران معماری ایتالیایی استخدام کرده اند و آنها برایشان ساختمان هایی را بر مبنای معماری قدیم جنوب ایران طراحی کرده و ساخته اند. حتی همین چیزی که من در اینجا ساخته ام آنها بعداً در امارات ساختند! متأسفانه دولت و سازمان میراث فرهنگی ما به ساختمان های قدیمی بی توجه بوده اند که باعث شده آنها از بین بروند، اما در امارات و سایر کشورها در حجم وسیعی چنین چیزهایی می سازند. الآن شهری با نام «مدینه الجمیره» ساخته اند که توریست ها به آنجا می روند و اینها می گویند این معماری گذشتگان ما بوده، در صورتی که اینها عرب بادیه نشین بوده اند و اصلاً در گذشته معماری نداشته اند، بلکه در صحراها زندگی می کردند و حتی یک خانه خشت و گلی هم نداشته اند ولی الآن هویت معماری ما را - چون ما به آن بی توجه بوده ایم - برداشته اند و برای آن ارزش قائل شده و به اسم خودشان به دنیا معرفی می کنند. من کتابی دیدم که چاپ امارات متحده عربی بود و واقعاً تأسف خوردم که چرا سفارت ما در آنجا با اینها برخورد نمی کند یا لااقل اطلاع رسانی نمی کند تا همه بداند این معماری، معماری جنوب ایران است نه معماری عربی!