توریسم سیاه

به عقیده کارشناسان فعال در بخش جهانگردی، گردشگری سیاه در دوران پست مدرنیسم به یکی از قطب های پرطرفدار و رایج گردشگری تبدیل گردیده و هر روز بر علاقه مندان به این نوع گردشگری افزوده می شود. در این رابطه مونا زیدی، دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت جهانگردی، گرایش برنامه ریزی توسعه، توضیح بیشتری می دهد. گردشگری سیاه به چه مبحثی گفته می شود؟ گردشگری سیاه یا تلخ به بازدیدها و سفرهای سازماندهی شده ای گفته می شود که از مناطق مصیبت دیده و شهرهایی صورت می گیرد که در معرض بلایای طبیعی مانند زلزله، سونامی، سیل و... قرارگرفته یا آثار جنگ، حملات تروریستی و... در آنها بر جای مانده است یا مکان هایی که به دلایل غیرطبیعی، احساس ترس، هیجان و کنجکاوی گردشگر را برای بازدید فرا می خواند. آیا در ایران منابعی برای این نوع گردشگری وجود دارد؟ در ایران نیز پتانسیل های متعددی از گردشگری سیاه، چه با گرایش گردشگری جنگ (مانند) موزه عبرت که شکنجه گاه زندانیان سیاسی در دوران پهلوی دوم بوده، موزه شهدا، نمایشگاه های دایمی و موقت که تصاویری از شهدای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی را عرضه می کنند و چه با گرایش گردشگری مصیبت (نمایشگاه های دایمی و موقت از مصائب غیرعادی مانند سیل گلستان و دره گز و زلزله های شدید مانند طبس، بم و آذربایجان) و مناطقی همراه با شایعه و خرافات، ترس و وحشت، کنجکاوی و اشتیاق وجود دارد. گردشگری سیاه به چه بخش هایی تقسیم می شود؟ چهار «نوع» مختلف برای گردشگری سیاه معرفی شده است: 1. گردشگری جنگ: سایت های جنگی و اردوگاه های مرگ،2. گردشگری قساوت: مکان های مشهور مرگ 3. گردشگری حبس: زندان ها مانند محبوسان مثل آلکاتراز (Alcatraz) در ایالات متحده یا جزیره رابن (Robben Island) در جنوب آفریقا. 4. گردشگری مصیبت های غیرعادی: به تصویر کشیدن غم و اندوهی که اهالی یک منطقه در بازه ای از زمان در اثر بلایای طبیعی مانند زلزله، سونامی، سیل، طوفان و... آن را تجربه کرده اند، در این نوع گردشگری، گردشگران علاوه بر اینکه با زندگی مردمان مناطق مصیبت دیده آشنا می شوند، مهارت کنار آمدن با شرایط سخت و مقابله با بحران را نیز می آموزند. آیا مطالعات اساسی در زمینه گردشگری سیاه در ایران انجام شده است؟ متأسفانه هنوز گردشگری سیاه در ایران مورد مطالعه اقتصادی قرار نگرفته است. حتی آمار اقتصادی دقیقی نیز از سوی مراکز و سازمان های دولتی یا خصوصی درباره آمار بازدیدکنندگان، میزان درآمد این مناطق یا توسعه اقتصادی آنها (حتی در قالب اردوی راهیان نور به عنوان معروف ترین جنبه گردشگری سیاه در ایران) ارائه نشده است و لازمه رسیدن به شفاف سازی در این زمینه، در گرو بررسی های بیشتر است. گردشگری سیاه چه بازخوردی را می تواند در زمینه اقتصادی داشته باشد؟ عمده ترین فعالیت های اقتصادی که حول محور گردشگری سیاه انجام می گیرند و بازخورد آنها بر اقتصاد منطقه تأثیر بسیار دارد، عبارتند از: سرمایه گذاری ساختمانی- عمرانی (هتل، رستوران، جاده، فرودگاه و آماده سازی سایر زیرساخت ها)، ساخت محیط های استقرار موقت برای گروه های گردشگر، مرمت و نگهداری از آثار گردشگری سیاه، سرمایه گذاری های مربوط به اطلاعات و اطلاع رسانی (سایت های رایانه ای- اینترنتی، نشریات اعم از کتاب، روزنامه، بروشور، نقشه، راهنمای گردشگری- مسافرتی و...)، وسایل اقامتی (کمپینگ و چادر)، درآمدهای نظام بانکی از جابه جایی پول در این مناطق، درآمدهای بیمه و... با توجه به گرایش و علاقه ای که گردشگران به صنایع دستی هر منطقه دارند، می توان امیدوار بود که این صنایع با فعالیت هر چه بیشتر بخش گردشگری سیاه در مناطقی که کمتر در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داشته است، جان تازه ای بگیرند و بازارهای مناسبی برای فروش محصولات آن ا به وجود آید. در نتیجه کمترین مزیت گردشگری سیاه در این مناطق، کارآفرینی است. مشکلات و معایب گردشگری سیاه چیست؟ استفاده از این نوع گردشگری نوین در ایران، جدا از امکان تهاجم فرهنگی، استحاله فرهنگی، کالایی شدن ترس و وحشت و در نهایت تخریب این منابع که مختص همه گونه های گردشگری است، قطعاً معایب دیگری نیز دارد که اهم آنها به شرح زیر است: 1. تراکم بیش از حد گردشگران در این مناطق ممکن است به برانگیختن خشم، ناراحتی و حس دشمنی ساکنان محلی نسبت به گردشگران منجر شود. جریان بسیار زیاد گردشگری در این مناطق ممکن است سبب شود گردشگران بیش از اندازه از جاذبه ها و اماکن تفریحی، رستوران ها، فروشگاه ها و وسایل حمل ونقل استفاده کنند و افراد محلی نتوانند به راحتی از آنها بهره برداری نمایند که موجب رنجش و خشم شدیدتر آنها می شود. 2. گردشگری در این مناطق می تواند موجب گرانی کالاها و خدمات در محل شود و برخی از افراد که از این جریان سودی نمی برند و تنها مخارجشان افزوده می شود، با گردشگری و گردشگران مخالفت خواهند کرد. 3. محیطِ طبیعی این مکان ها به علت بازدید بیش از حد گردشگران ممکن است دچار تخریب تدریجی شود 4. ممکن است به دلیل مصرف گرایی گردشگران، مردم این مناطق به خصوص جوانان دچار عارضه تشبه به بیگانگان شوند و از الگوهای رفتاری و پوشاکی گردشگران تقلید کنند 5. ممکن است به دلیل تفاوت زبان و عادات و سنن بین ساکنان محلی و گردشگران، سوءتفاهمات و برخوردهایی بروز کند 6. گردشگری در این مناطق می تواند سبب فساد اقتصادی از جمله زمین خواری و استثمار کارگران محلی شود 7. عدم شناخت سرمایه گذاران از این نوع گردشگری، عدم معرفی جاذبه ها و بسترهای مناسب سرمایه گذاری توسط دولت یا بخش خصوصی، فقدان یک منبع جامع اطلاع رسانی در زمینه گردشگری سیاه، عدم شناخت امکانات بالقوه و بسترهای موجود در این حوزه از گردشگری سبب شده تا سرمایه گذاران تمایل چندانی برای سرمایه گذاری در این حوزه نداشته باشند 8. عدم مطالعه بازارِ خاص این نوع گردشگری، فقدان بررسی و تحلیل میزان و روند تقاضا، مشخص نبودن بازار هدف، شرایط اقتصادی کشور، نوساناتِ بازار و ابهامات اساسی در پیش بینی های آتی از دیگر مشکلات این نوع گردشگری هستند. برای رفع این موانع چه باید کرد؟ توسعه تدریجی گردشگری، بهره برداری از راهبرد بازاریابی انتخابی، طراحی استراتژی مناسب برای حفاظت جامعه میزبان، حفظ ویژگی های فرهنگی، دسترسی آسان جامعه بومی به تسهیلات گردشگری، حمایت اقتصادی از افراد محلی به منظور استفاده از تسهیلات و حتی ایجاد فرصت های شغلی از سوی محلی ها، آگاه سازی هم جامعه محلی و هم گردشگران درباره معایب و مزایای این نوع گردشگری می تواند راهکاری برای بهبود شرایط باشد.